Unîversîteya Artûklûyî ya Mêrdînî
Enstîtûyê Ziwananê Ganîyan yê Tirkîya
Şaxê Mayzanistê Ziwan û Kulturê Kurdan
Semînerê Masterî
NAMEKERDIŞÊ DÊRSIMIJAN
Uğur SERMİYAN
15711008
Şêwirmend:
Doç. Dr. yo Hetkar Mustafa ASLAN
Mêrdîn 2018
VATEYO VERÊN
Nê serranê peyênan de derheqê kamîya dêrsimijan de xeylê spekulasyonî yenê kerdene. Nê spekulasyonî mezgê şarî de û bitaybetî hişmendîya ciwanan de têmîyanîye virazenê. Mi na xebata xo de waşt ke xonamekerdişê dêrsimijan hem hetê çimeyanê xerîban ra hem zî hetê çimeyanê dêrsimijan ra tesbît bikerî û ê îdîayan roşn bikerî.
Seba ke înan amadekerdena na xebate de hetkarîya mi kerde, ez mamostayê xo birêz M. Malmîsanij û embazê xo Weysel Yıldızhanî rê zaf sipas kena.
KILMNUS
Yew şarê ke erey dest bi wendiş û nuştişî kerdo, hertim tayê xeteran de yeno têrî. Dêrsimijan de zî tradîsyonê wendiş û nuştişî erey dest pêkerdo, înan kulturê xo bi hawayê fekkî ardo resnayo azê xo yê ewroyênî. Derba ke Dêrsimî 1937-38 de girewta ra dima, bi serran ziwan û kulturê înan binê zorê asîmîlasyonî de mendî. Coka nê ziwanê dêrsimijan (çi kirmanckî û çi kirdaskî) xo rê wareyê averşîyayîşî nêdîyo. Ziwan ke bî sist, kamîye zî bena sist. Serranê peyênan de derheqê kamîya dêrsimijan de, bitaybetî derheqê xonamekerdişê înan de, xeylê îdîayî yenê kerdene la ganî ê bêrê tetqîq û tesbîtkerdene. Mi waşt na xebata mi zelalkerdena nê meseleyî de bibo gamêke.
Na xebate esasen hîrê beşan ra yena ra. Beşê yewinî de, dêrsimijî hetê xerîban ra senî ameyê namekerdene ser o ameyo vindertene. Beşê dîyinî de, dêrsimijan bi xo, xo, ziwanê xo û welatê xo senî name kerdê, behsê înan beno. Beşê hîrêyînî de zî xebatanê tarîxê fekkîyî (oral history) de dêrsimijan xo senî tarif kerdo ser o ameyo vindertene. Beşê Peynîye de ma do bi çend şîroveyanê xo na xebata xo temam bikê.
Kîlitçekuyî: Dêrsim, Kirmanc, Kirmanckî, Kirmancîye, Zaza, Kamîya Zazayan, Xonamekerdişê Dêrsimijan
TEDEYÎ
1.Çimeyanê Xerîban de Dêrsimijî Senî Ameyêne Namekerdene?. 2
2.Çimeyanê Dêrsimijan de Dêrsimijan Xo Senî Name Kerdêne?. 3
3.Xebatanê Tarîxê Fekkîyî de Xonamekerdişê Dêrsimijan. 16
NAMEKERDIŞÊ DÊRSIMIJAN
Nê serranê peyênan de tayê kesî bi hawayanê nuştekî û fekkî îdîa kenê ke dêrsimijî kurd nîyê û ganî ê xo sey “kirmanc” ney, sey “zaza” name bikerê. Ê îdîa kenê ke “kirmanc” caran nêbîyo û nêbeno nameyê dêrsimijan, çunke no name maneno nameyê “kurmanc”î. Tayê zî qebul kenê ke ma xo ra vanê kirmanc la vanê seba ke kurmancî zî xo ra vanê kirmanc û seba ke şaro xerîb ma ra vano “zaza“ ma zî xo ra vajê zaza. Nînan ra Zilfî Selcan wina vano:
“Dêrsımız u Erzınganıji ho ra vanê Kırmanc, Kuri [Kurmancî] ki ho ra vanê Kırmanc (Ḳurmanc). (…) Dımli u Kırmanc ne heto enternasyonal de ne ki Anadoliye de nêzonine. Hem zonê ma, hem ki mıletê ma eve Zaza nas beno. Dina ke ma ve u name nas kena, ma ki namê ho heni qewıl kerime. Yanê ilım u siyaset de zonê ho ra vajime Zazaki (Zazaca), mıletê ho ra ki vajime Mıletê Zazay (Zaza Halkı). Hama qeseykerden u edebiyat de ke namê bini ki, yanê Kırmanc, Dımli vajiyo normalo.”[1] [sic]
Verê heme çî ma bizanê ke çimeyanê tarîxîyan de û vîrê şarê Dêrsimî de no mesele senîn o. Coka ez wazena nê nuşteyê xo de xonamekerdişê dêrsimijan ser o vinderî.
Dêrsimo tarîxî -seke selahîyetdaranê dewlete nameyê ci vurnayo- tena şaristanê Tuncelî yê ewroyêne nîyo, mintiqayêda hîrayêr a. Verê ronayîşê Komara Tirkîya, eyaletêda bi nameyê Dêrsimî bi şeklê “de facto” estbîya. Merkezê na eyalete zî Xozat bîyo.[2] Na dinya ser o zafaneyê şaran hem bi ziwanê xo ya xo name kenê (namekerdişê emîkî) hem zî şarê bînî înan name kenê (namekerdişê etîkî). Sey nimûne, ma şarê Almanya ra bi kirmanckî vanê “alman”[3], îngîlizî înan ra vanê “german”, rûsî înan ra vanê “nîmetskî”, îtalyanî înan ra vanê “tedesko”. La almanî, xo bi ziwanê xo wa sey “deutsch” name kenê. Goreyê komelnasî (sosyolojî) zî xonamekerdişê eslî yê yew şarî, namekerdişê kesanê teberî ra muhîmêr û hîna layiqê îtîbarî yo. Coka ma ganî bizanê dêrsimijan xo tarîx de çitur name kerdo. Gelo dêrsimijan bi xo, xo senî name kerdêne? Tirêm, seke tayê merdimî îdîa kenê înan xo sey “zaza”yî name kerdêne û eleqayê înan qet bi nameyê “kirmanc”î çin bî?
1.Çimeyanê Xerîban de Dêrsimijî Senî Ameyêne Namekerdene?
Eke ma cewabê persê “şaranê derûdormeyî dêrsimijî senî name kerdê” bigêrê, ma vînenê ke hemeyê înan dêrsimijî sey “kurd”î name kerdê.
Goreyê 48 fermananê ke mabênê serranê 1726 û 1880î de ameyê vetene, Dewleta Osmanîyan înan ra sey “kurdê Dêrsimî, kurdê dêrsimijî, kurdê dêrsimijî yê rafizî, taîfeya qizilbaşan, kurdê ducekî” behs kerdo.[4]
Armenîyan demêdê dergî ra nat dêrsimijan de cîranîye kerda, ê heta 1915î pîya ciwîyayê. No şaro cîran zaf rew dest bi nuştiş û wendişî kerdo. Alfabeyêka înan a taybete esta ke Mesrob Maştotsî seserra 5. de viraşta. Seba nê avantajan, çimeyê armenîyan seba şaranê cîranan zî zaf muhîm ê. Ma nika çimeyanê înan ê muhîman ra nê meseleyî ser o çend nimûneyan bidê.
Mîsyonero armenî Andranîk, serra 1888î de rayîr keweno û bi yew embazê xo ya Dêrsim de gêreno. Dima, nê gêrayîşê xo ser o kitabêk nuseno û uca de dêrsimijan ra bi ziwanê ermenî sey “krder”/“krdakan” behs keno. Çekuya “krder”/“kirdakan”a ziwanê ermenîyan, kirmanckî de manaya “kurdî”/“kurdan” de ya (eke ma bi tirkî vajê bena “Kürtler”). Eke ma bi kirmanckî vajê, nê kitabî de, Andranîk dêrsimijan ra vano “kurdî, kurdê Dêrsimî, kurdê qizilbaşî”[5] (tirkîya xo bena “Kürtler, Dêrsim Kürtleri, Kızılbaş Kürtler”).
Arshak (Arşak) Safrastian, serranê 1908-9î de sey hetkarê konsolosê Îngîlistanî yê Bidlîsî xebitîyeno û kurdan weş nas keno, derheqê înan de beno wayîrê tecrubeyî. Dima 1948 de bi nameyê “Kurd û Kurdistan”î kitabêk nuseno. Safrastianî nê eserê xo de wina vano “Eşîrê Dêrsimî bi lehçeya zazakî ya ziwanê kurdkî qisey kenê.”[6]
Vahan Bardizaktsi, Boğos Natanyan û Karekin Sırvantsdyants hîrê keşîşê Patrîkxaneyê Armenîyan benê. Patrîkxane Cengê 93yî (cengo ke mabênê osmanîyan û rûsan de serranê 1877-78î de bîyo) ra tepîya nê hîrê heminan sey raportorî şaweno ê bajaranê ke armenî tede ciwîyenê. Linga keşîşan kewena Dêrsimî ser zî. Herçend ê esasen derd û kulê armenîyan ser o vinderê zî, raporanê xo de qalê miletanê bînan zî kenê. Nê raporî ewro sey di bergan (cîldan) bi tirkî zî çap bîyê. Bergê dîyinî de nê hîrê keşîşê armenî, eşîranê dêrsimijan ra sey “kurd”î behs kenê.[7]
Nakokîyêka acêb a ke ewro tayê armenîyî hem sey şexsî hem zî sey sazge û dezgeyan, hem pêroyîya kurdan û bitaybetî derheqê dêrsimij û kirmancan (zazayan) de îdîayan kenê ke ê kurd nîyê. La ma vînenê ke çimeyanê înan ê tarîxîyan ra eşkera yo ke fîkrê verênanê înan cîya bîyo.
Reyêna wextê vilabîyayîşê împaratorîya Osmanîyan de xebatê mîsyoneranê xirîstîyanan erdê kurdan de zî zaf zêdîyabî. Nê bajaran ra yew zî Xarpêt bî. Çend mektebê mîsyoneran ê xerîban estbî Xarpêt de. Ê mîsyoneran ra tayê kesan, derheqê dêrsimijan de zî tayê çî nuştîbî.
Bi nameyê G. W. Dunmore mîsyonerêdo amerîkayij, serranê 1850an de yeno Dêrsim û mîyanê şarî de gêreno. Dima embazanê xo rê yew mektube nuseno û uca de şarê Dêrsimî ra sey “kurdê dêrsimijî” behs keno”.[8]
Mîsyonero bîn bi nameyê H. N. Barnumî zî serra 1890 de Xarpêt de beno û demêk şino hetê Dêrsimî de gêreno, mîsyonerîye keno. Raporê xo yê ke derheqê dêrsimijan de nuşto de înan ra sey “kurdê dêrsimijî” û “qizilbaşî” behs keno.[9]
Mistefa Kemal kitabê xo “Nutuk” de wexto ke behsê yew telgrafê xo keno, uca de şarê Erzingan û Sêwasî ra sey “kurdê ke înan rê zaza vajîyeno”behs keno.[10]
Otto Blau, hem yew etnograf bî hem zî serra 1858 de konsolosê Trabzonî yê dewleta Prûsya (Almanyaya ewroyêne) bî. Wextê dîplomatîya xo ya Trabzonî de Otto Blau û embazê ey Wilhelm Strecker pîya şinê Dêrsim û Erzinganî ro gêrenê, derheqê ziwan, kultur û bawerîya dêrsimijan de melumat danê arê. Di embazî zafane mintiqayanê Dujîkî (Koyê Tujîkî, bi nameyê xo yê bînî Koyê Sultan Babayî. Na mintiqa başûrê koyanê Munzuran o, hema-hema Puluro ewroyên o.) û Quzîçan (Pilêmurîye) ra gêrenê û melumat arêdanê. Blau serra 1862 de nê melumatî neşr kerdî ke tede dêrsimijan ra sey “Duschik-Kurden” yanî Kurdê Duşîkî behs keno.[11]
Dezgeyê Cografya yê Çarîya Rûsya (ZIRGO) serra 1863 de bi sernameyê “Kurdê Dêrsimî” raporêk weşanayo. Nê belgeyî de wina vano “Hûmara kurdanê Dêrsimî hema-hema 140 000 yo û nê, panc beşî yê: dêrsimijan, balabanan, çarekan, şêx hesenan û kurêşan. ”[12]
Basîl Nîkîtînê (Basil Nikitin) etnolog, dîplomat û kurdnas, mabênê serranê 1914-18î de Urmîye de konsolosê Rûsya beno. Ey kurdan ser o xeylê cigêrayîşî kerdê, kitabî nuştê. Nîkîtîn dêrsimijan ra wina behs keno “Ganî merdim vajo ke wîlayetê Xarpêtî de mintiqaya Dêrsimî de nufusê kurdan zaf sixlet o. Na mintiqaya mabênê di leteyanê corênan ê Çemê Feratî de kurdî, goreyê mintiqayanê bînan heşt qatî hîna zaf ê. Nê kurdî, bi lehçeyêda bîne (zazakî) qisey kenê û girêdayîyê yewna mezhebî (AlîÎlahî/Elîyullahî) yê, la seba ney nêbeno ke teberê komelê kurdan de bihesibîyê.”[13]
Rojhelatnaso îngîliz E. B. Soaneyî, kurdan ser o xeylê xebatî kerdê. Soane derheqê kirmancanê (zazayanê) derûdorê Dîyarbekir û Erzinganî de (ke êyê Erzinganî esasen dêrsimijî hesibîyenê) wina vano “Zazayê ke derûdorê Dîyarbekir û Erzinganî de ciwîyenê, teqez kurd ê. Nê kurdê ke zafê înan koyan ser o ciwîyenê, bi cesaretê xo namdar ê. Sereyê înan gilover û esteyê înan xişn ê. Bi lehçeyêka arî ya pake qisey kenê. Na lehçe ne manena lehçeya mukrîyan û ne zî yê înanê bînan.”[14]
2.Çimeyanê Dêrsimijan de Dêrsimijan Xo Senî Name Kerdêne?
Hetê namekerdişî ra ma vînenê ke çimeyanê teberî de dêrsimijî zafêrî sey “kurdî” ameyê namekerdene. La seke ma cor ra zî va, çîyo ke muhîm o namekerdişê teberî ney, xonamekerdişê yew şarî bi xo yo. Çunke oyo ke qerar bido nameyê yew şarî çi yo, ancax o şar bi xo yo. Gelo dêrsimijan rasta zî caran xo sey “kirmanc”î name nêkerdê? Tirêm, înan seke tayê kesî îdîa kenê timûtim xo ra vato “zaza”? Eke winî yo, nê çekuyê “kirmanc, kirmanckî û kirmancîye” ke ma kilamanê kanan de hertim rastê ci yenê, çi yê? Seba ke ma cewabê nê persan bivînê, ganî ma vîrê şarê Dêrsimî ro dest bi raywanîyêk bikerê. Semedo ke tarîxê ma çi heyf ke zaf nênusîyayo û bi şeklê fekkî ameyo roja ewroyêne, ma mecbur ê verê xo açarnê bi kilam û şiwaranê şaîranê Dêrsimî. Hela ma biewnîyê şaîr û deyîrbazê ma -ke goreyê fikrê mi tapuyê welat û kamîya ma destê înan de yo- derheqê nê meseleyê xonamekerdişî de se vanê.
Şaîro dêrsimij Sey Qajî, kilama xo Hewa Pardîye de wina vano:
“Roze ama disemiye
Mistefa Beği ağleri dê are berdê
Sondê Bonê Tosniye.
Vano: Aşirenê juminde mekerê bêbextiye
Mekerê babağıye.
No zalım baro de gırano
Dewleta Ali-i Osmani (Devlet-i Aliyye)
Eve na gavıri nêşikiye.
Wurışi gureto Anadoliye
Gâwıri gureto Anadoliye
Padisi kerdo qexpeni [qehpeni] u yintızar u babağıye.
Bıxeleşnime şerefê Anadoliye
Bıxeleşnime şerefê Dêsım u Kırmanciye”[15] [sic]
Şaîra namdare Wakile zî yew kilama xoya ke tede behsê Sey Qajî kena de wina vana:
“Dêsım, welatê Kırmanciyo
Tenga Sey Rıza u Sey Qaji’yo”[16] [sic]
Ancîna şaîr Pîr Heyderê Alî Doştî zî yew şîîra xoya ke tede Sey Qajîyî goyneno, wina vano:
“Sey Qaji melemê serê derd u dırvetu vi
Çhiçeğê cem u cematu vi
Sagırt nêvi, sayırê Kırmancu vi”[17] [sic]
Şuwara Babayê Sey Rizayî ya ke hetê zaf hunermend û şaîranê Dêrsimî (Silo Qij, Qemero Areyiz, ûêb) ra yena vatene de zî nê îfadeyî vîyarenê:
“Vaji vaji vaji
Bavaê hoser vaji
Bavaê mı sono Xozat’o vêsae
Ceno pasayiya Kırmanciye”[18][sic]
Şaîro dêrsimij Saît Baksî (Seyîdê Kalî), kilama xoya Îmtanê Beşîncîye de wina vano:
“Ewro suwalunê ke ti nus kena, pêro suwalê Gîawurîstanîye
Peyê Qislî de sona ondêra Golbaşîye
Arda verê mi de na ro, kaxita sipîye
Vanê; Ferat biwane, to kerde eskerîye
Mi reyê tede nîyada ke, tede çîn a qesêda kirmancîye
Mi va; Heqî ard hurê, mi ke gurete dîploma beşîncîye
Ez sonû beno basqanê Anadolîye
Sima malimûnê Nazimîye surgin kenû
Rusnenû ondêra Rumelîye”[19]
Xidê Alê Îsme ser o yew kilama Dêrsimî esta ke poşmanîya eşîranê Dêrsimî ra behs kena. Eşîrî dewlete ra bawer kenê û çekanê xo benê teslîm kenê. Dima dewlete sey pukî verdîna ro înan ser. Kilame ra yew qisim wina yo:
“Vano, “Bira na zalimî ma qir kerdîme
Cendegê ma têde kerdî ver ra tîjî”
Bira Xidir vano, “Na kelepurê ma
Wertê kirmancîye de
Çira honde bîyê ucizî”[20]
Seyd Usênê Seydî serra 1937î de bi Sey Riza û çend kesanê bînan a Xarpêt de ame dardekerdene. O bi xo pîlê kurêşijan û merdimêdo zanaye bîyo. Wexto ke eskerî Seyd Usênî nîşnenê erebeyî û ver bi Xarpêtî benê, Vileyê Sorpîyanî de xo çarneno bi hetê welatî û reya peyêne welatê xo ra ewnîyeno. Kilama ey ra qisimêk wina yo:
“Vano, “Sey Rizayî ra vazê
Rojî qêdîyê mendê deqe û saatî
Ma dayîme arê bêrdîme kerdîme tûm vîlatî”
De bîye bîye bîye wela Begê mi bîye
Hêfê mi yêno ve Sey Usênî rê
Heqê dîna cor vêneno ke rêîsê Kirmancîye”[21]
Hewa Derê Laçî, cengo ke mabênê tirkan û dêrsimijan de bîyo ser o ya û beno ke kilama Dêrsimî ya tewr namdar a. Ma biewnê kilame de se vano:
“Bira pêrodê na qewxa eşîre nîya,
Merevê kirmancan û zalimanê tirkan o,
Destê xo ra xo ver mecêrê
Sar ma rê qolaye vano.”[22]
Wextê Terteleyê Dêrsimî de qumandaranê namdaran yê dêrsimijan ra yew zî Şahan Axa bî. Şahan Axa bextîyarij bî û hem bi zanayîşê xo hem zî bi cesaretê xo mîyanê şarî de ameyêne heskerdene. Cepheyê hetê Xozatî ey seveknayêne. Şahan gina bi dame û kişîya. Kişîyayena ey ra tepîya xoverodayîşê Dêrsimî derbeyêda girane girewte. Ey ser o zaf şiwarî vajîyayê. Înan ra yewe ra qisimêk wina yo:
“Ax de bîye bîye Şahanê mi bîyê,
Şahanê mi ke merdo nêmerdo
Şîkîyo tilsimê kirmancîye”[23]
1937-38 de, Dereyê Laçî de, mabêne çekdaranê demenijan û eskeranê dewlete de cengêdo zaf gird qewimîyayo. Sevkanê demenijan yê tewr namdarî yê sey Îvisê Sey Kalî, Qemerê Hesenî, ûêb nê lejî de yenê kiştene. Silo Qiz eşîra milan ra şaîrêdo pîl o, 1937-38 de semedo ke kemane weş cinito terteleyî ra reyayo ra. Dima, cengê Dereyê Laçî ser o yew kilame vata ke heta roja ewroyêne şarî mîyan de yena vatene. Uca de Silo Qiz wina vano:
“Derê Laçi bıvêso
Yıvısê mı gavan o
bıra pêrodê, na qewxa aşire niya
merevê Kırmanc u zalımanê Tırkan o
Destê xo ra xo mecêrê
Sar ma rê qolaye vano
Pepug bêro bıniso
cêncunê ma rê bıwano”[24] [sic]
Tofanê 1937 de Dêrsim ro vêrdo ra şîyo. La dejî nêqedîyayê, zaf neheqîyî bîyê. Înan ra yew zî kîştena Îmam Hesenî ya. Îmam Hesen eşîra/ocaxê kurêşan ra xortêk bîyo û hetê tayênan ra gerreyê ey beno. Bi neheqîye yeno pêgirewtene û wehşîyane yeno kiştene; sere û bajîyê ey weşaweş yenê birnayene. Silê Qizî ey ser o zî şiwarê vata. Na şiware sey dîalogî ya ke tede seke hem Îmam Hesen hem zî maya ey qisey kena:
“Ewro taburanê hukmati emır do nayê yenê
Ewro alayiyonê hukmati emır do nayê yenê
İmam Hesenê mı kelepçe kerdo nawo alayiyo ver de
Cayilê mı, sefkanê mı kelepçe kerdo nawo alayiyo ver o
Dayê Oli kena ke, leminê piyê mı ra vazê altunanê suro bımoro
Zalımi dest ra cigera to (e)be weşêni bıjêro
Bıko dewrê Kırmanciye niyo piyê to cılo şiya pıracêro
Wertê êl u talıbonê hezbetonê Kurêso ra şêro
Hêfê aslanê xo bıjêro wiy”[25][sic]
Mustafa Duzgunî îzehkerdena na şiware de seba cumleya “Bıko dewrê Kirmanciye niyo” wina vano:
“Dersimliler yurtlarını Kırmanciye diye adlandırırlar. Bu yöre 1937’ye gelinceye kadar herhangi bir devletin egemenliğini tanımamış. Halk kendi adet ve törelerine uygun bir biçimde toplumsal ve idari yaşamı bizzat kendisi düzenlemiştir. Genel kanıya göre Otuz Sekiz’den sonra artık eski durum kalmamış, yeni ve başka bir düzen yürürlüğe girmiştir.”[26]
Kirmanckîya xo wina ya:
“Dêrsimijî welatê xo sey Kirmancîye name kenê. Na mintiqa heta 1937î nêkewta binê bandora tu dewlete. Şarî cuya xoya komelkî û îdarî goreyê ziwan û zagonê xo, bi xo tenzîm kerda. Goreyê fîkrê pêroyî, Otuz Sekîzî (Hîris û Heştî) ra pey halo verên nêmendo û sîstemêkê neweyî dest pêkerdo.”
Ancîna yew şiwara Dêrsimî esta ke nameyê xo “Babayê Min” o. Baba, yew ocaxzadeyo dêrsimij beno. Seba ke kolîyan berê û biroşê, ê kolîyan barê tawuge kenê, o bi pîyê xo ra şinê sûka Erzinganî. La wexto ke ko ra simsêr (devacêr) şinê Baba nêeşkeno tawuge bivindarno û beno birîndar. Çend rojan ra dima, Erzingan de mireno. Şiware de pîyê Babayî, behsê kirmancî keno ke uca „wertê tirk u hermeniyan“ de yo:
“Wayê bonê Babayê mın o wayê –Babayê mı- wertê koan o
Felekê Babayê mı tawugê koliyan o
Kami zewt do Babayê mı ro
Vato “Hene gılê nênıgo ra bımano!”
Way düri yo, düri yo, düri yo wax mêratê Erzıngani
Talê mın u cigera mı ra Kırmanc biyo hesreto wertê Tırk u Hermeniyan o
Vano “Bawo ez çêverê Tırki miyardêne ax destê xo ma ucaxzadi rê axuyo gıran o”.[27] [sic]
Reyna yewna kilama Dêrsimî de mayêk yan zî pîyêk lajê xo yê kişîyayî ser o wina vano/a.
“Wayê Koyê Hel o, Guli bınê Hele
Wayi wayi kowun ra berz o
Vano “Yê çê Usıvi, Bakê Pasi”
Va ke “Tı ke cı de qewxali ya
bêro Koyê Eylaşi ra bêro
wayi wayi mı de tıfang berzo”
Naver de yel o, düri de yel o
Peyniye Tercan o, Erzıngan o
Vano “Durbegê mı doman o,
halê qewxa nêzano”
Ondêrê koyi ra ca çino
Weli u Ewliyayê xo vero cı sano
Ya jê zarancê henni
Xo rê lıngu pırano bıwano
Ax de wayi de wayi sefkanê mı wayi
Niyadênê ma ro wayi
Bıko Heydê mın o reyê cêno Çê Mıstê Heşi
İşgörana Çê Huseni
Küskina çê Huseni
tondayina Xıdırê Musayi
Cigerê mı era xo ver mekuye
Namê ma tewrê genca tü ya newi ye
Nêçe nêçe bayraxtarê Kırmanciye
ax de eskeri berdi, şêrinaye”[28] [sic]
Qemero Areyiz şaîranê Dêrsimî ra yo, hona weş o, Almanya û Bursa de ciwîyeno. Kilamê ey rasta zî heme hetan ra nimûneyê tewr weş yê hunerê kirmanckî ra yê. Destpêkê “Şuwara Axleranê Çuxure” de wina vano:
“Ax de biye bego bego bego, begê mıno welati
ax bego bego bego, begê mınê welati
Çık paniso, bıvêso begê mı qenunê hukmati
Ondera Kırmanciye dariya we
Nîşto ro qenunê Cumreti
Suli Axa vano: Bıra voz dê ma vojdime na kafır ma
qırr keno, keno paki
Hesen Axa vano: Meterse bıra yêne,
jêde ke zor bıkero, ma surgın keno.
ax surgına na welati.”[29] [sic]
Ancîna kitabê Mesut Özcanî de ju meseleyêda hîna newîye esta ke tede na çekuya Kirmancîye vêrena ra. Cemîla, qezaya Qisleyî (bi tirkî: Nazımiye) de cinîyêka zewejîyayî bena. A bi mêrdeyê xo ya tim danê pêro. Rojêk mêrdeyê aye wextê lejî de Cemîla kardî keno û aye kişeno. Naye ser ra, na şiware Cemîla ser o mîyanê şarî de yena vatene û vila bena.
“Mı gureto amo lemınê lemınê ondera Najimiya çoka qorunê
mı şikiya na roza çelê zımustonya serde
Vaê pako yi deremiyo yeno toz ano cigera mı serde
Ma u pi şiyo dawa kerda ra karyd nêro cigerunê Cemila
mı qılasnê ra wertê mılêt u sarrde
Van: Ceverene, vana: Tariyo sono çutır dıslıxê mı bêro
aciya Cemila mı diya ez sodır keri
Waxtê wendena pepugi niyo şêri lewê pepugde roşi cırê
derdê Cemila ho qesey bıkeri
Heq kerena waê horo mede ez jê tu bêhermete çı welevê horo keri
Wertê mıleti (…) Kırmanciye’de bıfeteli çutir qesasê to wuyi bıjêri
Resmê to veto onderê qezetude Haq kerenê zerrê mı
nêceno çutir şeri cı keri”[30] [sic]
Terteleyê 1937-38î ra dima dewlete xeylê kesî surgun kerdî. Êyê ke yenê surgunkerdene da-des serrî şaristananê rojawanê Tirkîya de manenê û peynîya serranê 1940an de qanûnê efî ke vejîyeno, zafê înan agêrenê yenê welatê xo. Nê serranê peyênan de, xeylê kesan ê şahîdanê tertele û nefîyî de roportajî kerdî û roportajê xo sey kitabî weşanayî. Înan ra yew zî Xidir Aytaç o. Aytaçî yew kalikê dêrsimijî de qisey kerdo û qiseykerdişê ey weşanay. O kokim çîyêde zaf muhîmî vano ke muhîmîya nameyê Kirmancî mîyanê dêrsimijan de keno eşkera.
“Mı ke çımê ho kerdi ra, ho zana, ma Xelesur de vime. Mal u gaê ma zof vi, qarana ma gırane viye. Piyê mı dı reê zewejiya vi. Piyê mı laz u çêney piya, new domonê ho bi. Piyê mı guriyêne. Haqi vornay vi pıro. Sarê Puluri yê Xozati serra vêsaniye amêne, Xelesure ra, non berdêne. Piyê mı, hêgay ramıtêne nonê ma zof vi, ca çinê vi ke, non cı kerime. Ma ambari kerdê pırr, na reê ki kerdêne xaşu, galu, çuwalu. Genım, cêw, gılgıl, korek zof vî. Serra vêsaniye ama, isanê Puluri, yê Xozati amey, o nonê ma berd, tayine pere da, tayine ki eve dênê Kırmanciya berd, mend dıme ra, pere nêda. Yê ambarê ma kerdi thol berdi.”[31][sic]
Xidir Aytaçî seba “dênê kirmancî”, cêrnot de wina nuşto: “Sondiyo pil” [sondîyo pîl]. Ma tîya ra reyna fam kenê ke dêrsimijan nameyê miletê xo “kirmanc”î ser sond wenê û ma heme zanê ke sond çîyanê bêqiymetan, aleladeyan ser o nêwerîyeno. Nika tayê kesî nameyê pîrbabanê xo -ke pîrbaban ey ser o sond werdo- înkar kenê û vanê “Ney! No, nameyê ma yo rastikên nîyo.” No aqilan de beno sebebê têmîyanîye.
Cemal Taşî serra 2007 de bi nameyê “Roê Kırmanciye” kitabêk weşana. Kitab bi vîrameyîşanê Hesen Alîyê Sêy Kemalî ameyo nuştene. Ey dewrê Kirmancîye de, bi Seyîd Rizayî ya, koyanê Munzurî û Erzinganî de verba rûsan ceng kerdo. Ey zaf rey lejanê ke mîyanê eşîran de qewimîyayê de dayo pêro, qol eşto, kelepur berdo, merdim kişto. Wextê terteleyê 1937-38î de zî xover dayo. O bi xo eşîra abasan ra yo ke na eşîre eşîra Sey Rizayî ya. Ap Hesen destpêkê kitabî de kamîya dêrsimijan ser o wina vano:
“Ma Kırmancime. Zonê ma Kırmanckiyo. Welatê ma Kırmanciya.”[32] [sic]
Seke yeno zanayene, yew milet xo senî name bikero, nameyê ziwanê xo zî ê nameyî ra virazeno. Sey nimûne, tirk nameyê yew miletî yo, seba ziwanê înan tirkî yeno vatene. Seke ma cor ra zî musnayo, Hesen Alîyê Sêy Kemalî zî xo û miletê xo sey kirmancî name keno û nameyê ziwanê xo zî nameyê miletê xo ra virazeno û vano kirmanckî. Tepîya yew milet nameyê welatê xo kî zafane nameyê miletê xo ra virazeno. Çend nimûneyî; ozbek-Ozbekîstan, alman-Almanya, tirk-Tirkîya, gurcî-Gurcîstan, armenî-Armenîstan, îngiliz-Îngilîstan, ûsn. Hesen Alîyê Sêy Kemalî, welatê miletê xo zî sey Kirmancîye name kerdo. O, kitab de behsê îttîfaqê Selman Axayê eşîra qirxan û Seyîd Rizayê eşîra abasan keno:
“Verde, herdunê ma de herg ca de qereqoli çine bi. Mudurluğ eşti bi. Tey mudurê be dirê cendermuna bi, yinu ki tersu ver veng nêkerdêne. Herbê cihani ki têra bi Sey Rızay be Salman Ağaya pers danê jübini ke hurdemena qereqolanê wertê xo wedarê. Vanê ma wertê Kırmancu de qereqolu nêwazeme. (…) Tılsımê Kırmanciye qewğunê aşiru dıme şikiya. (…) Kırmanciye de riê dewe, qamçur, vêrgi-mêrgi çine bi. Bado, dewlete taşildar rusnêne ke dewu ra riê dewe arêdo.”[33] [sic]
Pojvonk ju dewa Dêrsimî ya ke mîyanê mintiqaya eşîra qirxan de manena. Na dewe, yê eşîra qocan bena. Seba ke mintiqaya înan ra dûrî kewena, qocijî wazenê ke na dewa xo biroşê. Sey Rizayê abasan beno muşterî û pere dano, Pojvonkî hêrîneno. La Satoxlî Salman Axa nêwazeno ke Pojvonk yê Sey Rizayî bo, çike mîyanê dewanê qirxan de manena. Seba na dewe, eşîra qirxan bi eşîra abasan têkewenê, lej têra beno. Nat û dot ra vîst û di merdimî yenê kiştene. Û na mesela ser o yew şiware yena vatene:
“Satoğli Salman Ağa pusula onceno
Vano ‘Qelfê isano cêro yêno
Mı va Babao Aznawuro vero
Ax dada hêylo, hêylo
Heqo to cara keşîa nêdê diyaine
Cara biya ke Kırmanc Kırmanci ver dewu thal kêro
Ax dada hêylo, hêylo”[34] [sic]
1938î ra ver, rojêk Sey Riza bi lajê xo Şêx Hesen û çend çekdaranê xo ya şinê qereqolê Zêranîga Pulurî ke dewlete de aşt bibê. Hona ke nêşîyê, xebere ruşnenê qereqolî. O wext Zêranîge nahîye ya, tede mudirêk û qereqolêk estê. Mudirê nahîye û yuzbaşîyo ke qereqolî ser o yo, hona ke Sey Riza nêameyo xebere ruşnenê Alayîya Xozatî û çekdaranê esparan, wazenê ke Sey Riza û merdimanê ey pêbigîrê. Roja bîne, Sey Riza bi lajê xo Şix Hesen û çend çekdaranê abasijan a şino qereqolê Zêranîge. Yuzbaşî û mudirê nahîye Sey Rizayî rê zaf hurmet kenê, ci rê îzet û îkram kenê la înan seba ey dame naya ro, wazenê ke ey bixecelnê. Sey Riza ke kav keno ke damê esta, çîyê keno mane û uca ra vejîyeno, xo erzeno cayê. Mabênê çekdaranê ey û cendirmeyanê qereqolî de lej beno. O wext ê qayît kenê ke Qasimoxlîyê pîlê eşîra Pezgewran mayinêda qire ser o ha yeno. Eke reseno leyê Sey Rizayî, Sey Riza ci ra vano:
“Kheko! Va mırodê sıma bıbo! Koê Dêsımi de kemere ke gına kemere, sıma vanê so taxalet be. Bızonê ke taxalet biyaina mına sıma nêxeleşine, ıhı jü êwro ez sona taxelet bena. Êwro roca mın a, meste roca sıma wa. Yine ke teselia xo mıra gurete, sıma merdo Kırmanc naê bızano ke yi be mına nêfındenê, meste ki roca sıma wa.”[35] [sic]
A roje Sey Riza û merdimê xo, xo erzenê verardîya koyanê Munzurî û bi kemeran meterîs virazenê, heta şan danê pêro. Eke bî tarî, esker ancîyeno bi qereqol û Sey Riza û çekdarê xo xelisîyenê. Dima se bîyo, Hesen Alîyê Sêy Kemalî wina vano:
“Ma hêşiaymepê ke, cêrê ma veng yêno, veng danê, veng ki vengê Kırmancunê mao.”[36] [sic]
Usênê Seydî, pîlê pera şixan ya eşîra kurêşan bîyo. Merdimêko giran û merdimê cematan bîyo. Zemanê keweno tenganîye, Hesen Alîyê Sêy Kemalî û birayê xo Hemilî ey benê qumandarê alayîye de anê têrî. La Usênê Seydî tirkî nêzaneno. Hesen Alîyê Sêy Kemalî nê mewzûyî ser o wina vano:
“Êlgiya Usê Seydi mı sero zofa, mı cigera xo ra zof qimet dênê yi. Usê Seydi de 65 serri şibi, hama zê gaê nêri bi. Mı be bıraê xo Hemılia, O guret berd lewe elay qumandari. Jüan nêzono, o ke ebe Kırmancki marê se vano, ma ki çarneyme Tırkki, elay qumandari re vanime.”[37] [sic]
Hesen Alîyê Sêy Kemalî rojanê xo yê peyênan de behsê bêrîya welatê xo keno û wina vano:
“Ero bıraê mı, no senê zamano ma kotime cı, ez qırrbanê to bi. Ez roca Heqi na Estemol de sodır ra çê ra vecina sona qewa, hata san wertê mılêtê made nison ro, hama roê mı mêrata Kırmanciyê dêro. Êndi ğeyal kon, ğeyal de son Kırmanciyê.”[38] [sic]
Usivo Qurzkiz dewa Hop a qezaya Gêxî ya Çewlîgî ra bîyo. Gêxî hetê tarîxî ra zereyê sînoranê Dêrsimî de ya. Tesîsbîyayîşê Komara Tirkîya ra dima, na qeza hetê îdareyî ra Çewlîgî ya ameye girêdayene. Usivo Qurzkiz bi xatirayanê terteleyê armenîyan û terteleyê cengê Şêx Seîdî ya beno pîl, dima serranê 1937-38î de beno şahidê qirkerdişê Dêrsimî. Usiv kişîyayene ra xelisîyeno la o bi keyeyê xo ra xeylê zeberîyenê. Wextê eskerîya ey ke yeno, o şino eskerîye la seba ke talibê Raya Heqî, yanî elewî, yo uca de zî zaf teda vîneno. Xeylê zor û sextîye ra dima, mecbur maneno ke bar bikero, şêro Almanya. Na rey dewrê karkerî û kedkarîye dest pêkeno. Nuştoxanê dêrsimijan ra Munzur Çemî xatirayê ey nuştê û sey kitabî weşanayê. Kitabê Munzur Çemî “Hotay Serra Usıfê Qurzkızi” de Usivo Qurzkiz cayê eskerîya xo de çend kesan vîneno ke mîyanê xo de bi ziwanê ey qisey kenê û Usiv qalê a xatiraya xo keno:
“Tavi eskera wo, isonê hetê mayê, ama eceva kot ra yê, ûza se kenê? Eke tenê vêrd ra, mı hên qesê est werte. İyê bînû ez nêhesnûne, hama cênıka gence ferq kerd, naye ser o kî vake:
– Wêêy, no esker axa Kırmanc o. Pêniye de ki mı ra pers kerd vake:
– Tı kot ra wa?
Mı dewa xo cı ra vate, o ra dıme ki mı ê dine pers kerd, mı va:
– Sıma kotrayê?
Vake:
– Sarê hetê Xozati me.
Mı va:
– Sıma sûrgın ê?
Vake:
– Ya.”[39] [sic]
Usivo Qurzkiz wextê terteleyê Dêrsimî de polîtîkaya dewlete ya ke a şarê Dêrsimî mîyan de gurênena ra nimûneyêk dano, derheqê lejê eşîranê xoverdayoxan û mîlîsan de wina vano:
“Niyade ma ve dine ra ûza honde na zuvin ra, ma ra mordêm amêy kistene, eskerû qe vengê xo nêvet, qarısê cı nêbi. Çunke Demenû ra zof tersêne, nêwastê ke bêrê tê ri, dine de pêro dêne. Tavi texmin nêkerd ke mayê ke milisi me honde beme pêrisan. Planê eskeriye o bi ke, Kırmanc Kırmancû bıkisêne. Eke kameci het ra bımerdêne ki qe zerarê de dewlete te de çinebi.”[40] [sic]
Eşîra keçelan rojawanê Dêrsimî de eşîrêka gird a. Eşîra balîyan/bolîyan zî eşîrêka rojawanê Dêrsimî ya û wextêk mabênê nê di eşîran de lej vejîyeno. Axayê keçelan Munzur Axayê Qeremanî nê lejî de yeno kîştene, coka mîyanê şarî de ey ser o yew şiware yena vatene. Şiwara ke Munzur Çemî fekê axayê eşîra qocan Cemşî Axayî ra nuşta de, kamîya dêrsimijan ser o mesajêko zaf eşkera esto:
“Da da Mircan o
Mircanî ser o tef u duman o
Vanê, No wo ke kîşîyo axayê Kirmancan o
Sona dîyarê dewanê Tirkan
Bayremê Tirkan o
Vanê No wo ke kîşîyo begê Kirmancan o
Uşên Axa şono dîyarê mezela birayê xo
Veng dano, “Bira zerrê to mi ra nêmano
Mi to ser o do ve pêro
Vîst û jû temam o”[41] [sic]
Seba ju ziwanî folklor zaf muhîm o, çunke folklor sey lîlikêk orîjînalîya kultur û ziwanî musneno. Çend tewirê materyalê folklorî nê yê: sanikî, kilamî (deyîrî), şiwarî, çibenokî, vacvacokî, duwayî, zewtî, vateyê verênan, îdyomî. Zilfî Selcanî 2013 de bi nameyê “Qese u Qesê Vırênu; Leksikon”î kitabêk weşanayo ke tede mintiqaya Dêrsimî ra xeylê vateyê verênan û îdyomî estê. Zereyê nê kitabî de sereyî ra heta peynîye, çekuya “zaza”yî nêvêrena ra, la tede “kirmanc” esto. Ê kitabî ra di nimûneyê nê yê:[42]
“Kırmanc
Mordemo Kırmanc, eve tarva zuviniyo.
Kırmanciye
Haqi ra bıbiyêne, Kırmanciya beleke reyna bıamêne, ala kam vosno, kam biyêne vorek.
Kırmanciya Beleke de aşiru fekê tıfongê xo listêne. [fekê tıfongê ho listene: çêr biyaene, sevkan biyaene.]”[43] [sic]
3.Xebatanê Tarîxê Fekkîyî de Xonamekerdişê Dêrsimijan
Nê serranê peyênan de xebatanê nuştena tarîxê şaran de tarîxo fekkî (oral history) zaf vejîya vernîye. Bitaybetî seba şaranê bê tradîsyonê wendiş û nuştişî yê sey ma, tarîxo fekkî zaf muhîm o. Helbet arêdayîş û nuştişê xebatanê tarîxê fekkîyî de zî tayê ûsul û qaydeyê îlmî estê û ganî estbê zî. O zî karê pisporan o. Serranê heştayan ra pey, mîyanê dêrsimijan de nê tewir xebatî zêdîyayî. Xeylê kesan dest bi qeydkerdena xatirayanê şahîdanê terteleyan kerd, vengê kokiman qeyd kerdî, bi kamera qeyd kerdî, înan de roportajî kerdî, roportajê xo sey kitabî çap kerdî. Mîyanê nê xebatan ra înanê ke tewr zêde dejê şarê kirmancî resnayî rayapêroyî, belgefîlmî bîyî. Nê belgefîlmî zafêrî serra 2000î ra tepîya ameyî antene. Nînan ra tayê nimûneyî nê yê: “38”ê Çayan Demirelî (2006), “İki Tutam Saç: Dersim’in Kayıp Kızları” yê Nezahat-Kazım Gündoğanî (2010), “Qelema Sûre”ya Özgür Fındıkî (2010), “Kara Vagon”ê Özgür Fındıkî (2011), “Silo Qiz”ê Bülent Boralî (2011), “Pepugun Sesi”yê Caner Canerikî (2012) û “Hay Way Zaman”ê Nezahat-Kazım Gündoğanî (2013). Nînan ra tayênan çend xelatê sînemayî zî girewtê. Nê belgefîlman de derheqê xonamekerdişê dêrsimijan de îfadeyê zaf eşkerayî, rastarast bi fekê şarê Dêrsimî ra yenê vatene.
Belgefîlmê “Qelema Sûre”[44] ya Özgür Fındıkî de şahîdê terteleyê 1938î Alî Doxan mabênê deqayanê 29.54-30.47î de vano:
“Na Sosinê serê raye esto, serê Vankê Keşîşî ro. Esker verê ma wo, ma vêneno. Yaw mal esto, gay esto, lek esto. Pîyê m’ va ke hukmat rozê ta ma qir keno. New roz qedîya, roza deşîne esker kerd war ko ra. Bover ra hêgayê esto, nîya tede hîrêyînî virastê, qazix kuyê. Uza apê mi esto, Alî vanê, hîrê rey mi va “Apo Alî!”, mi nêzona se bî. Esker jêr, gelîyê jêrî ro hên pirr bîyo amo cor. Dunya bîye sojîya sûre ma ser o. Zof fam kî nêkon, boyina voz dan. Birayê mi va ke “Ero xo war de, ero xo war de, xo war de!” Mi xo da peyê kemerû ro, mezalîye ma nêdê, ma uştîme ra. Ma uştîme ra, ameyîme. Nîya hezazê esto, ma xo tiro est war. Mi nîyada ke va ke “Melewîyê, melewîyê! Name sima ra!” Êndî omidê mi kesîlmîş bî. Neyse pey de va ke “Metersê, metersê!” va ke, “ma kî kirmanc îme.”
Reyna “Kara Vagon”ê[45] Özgür Fındıkî de mabênê deqayanê 7.44-8.23 de Besîme Yalçınkayaya ke qirkerdene ra xelesîyaya û surgun bîya, wina vana:
“Ma ke amaymî Xarpit, aye kî to rê vacî. Porê ma hanîya terd, porê ma cayan ra, naca ra, uca ra. Mêrikê, kirmancê ma bî, oxillixê xalê min bî. Sanay makîna ver, por-mor ma ra gurotêne ha, zê cuwamêrdî. Erkek gibi yaptîlar. Kincî-mincî ma ra vetî, tenê kincî çiton bî dayî ma ra, ma kerdîme hamam. Ma kerdîme hamam, ma hamamê xo kerd, kincê ma îlaçlamîs kerdî, ardî dayî ma. Nafa kî surmîs kerdî.”
Silo Qiz şaîrêko dêrsimij o, kemane ceneno. Goreyê vatena ey, serrê ey nika se ra zêde yê. Wextê terteleyî de desserre bîyo. Eke şarî qir kenê, ey zî benê caxê hepisxaneyî ra girê danê ke bikîşê. O wext çawuşêk bi nameyê Qoçoxlî ey kişîyayene ra xelesneno ra, vano “No, xeylê wext o ma het de yo, kemane ceneno, kêfê eskerî pê yeno, moralê eskerî keno weş.” Bülent Boralî serra 2011 de ey ser o bi nameyê “Silo Qiz”î[46] belgefîlmêk viraşto. Silo Qiz, mabênê deqayanê 4.06-4.22 yê nê belgefîlmî de wina vano:
“Ez desserre bîne, desserre, pîyê mi merd. Dewrê kirmancîye bî, ma êndî çekî gîrê day, bîme pîl. Nika estê, se serrî, se û des serrê mi estê. Albazê ki ma pîya amê dîna, merdê.”
Tepîya Silo Qiz nê belgefîlmî de, derheqê bêbextîya tayê dêrsimijanê wextê terteleyî de, mabênê deqayanê 12.22-12.50 de vano:
“Wuyî, amman! Mêrdê kirmancî soyê zarancî ra wo bawo-bawo, soyê zarancî ra wo. Mi to rê nêva zaranc a wanena, zarancanê bînan [ana]. Soyê zarancî ra yê. Ewro gonîya min û to ke jubînî ya nêgîrîye, se konû? Îta bi îta bajîyê mi bimanê, gereke ti vacê ke “No kirmancê ma wo, ma û pîyê ma ju bîyo.”
Terteleyê Dêrsimî de xeylê cinî, camêrd û domanî bi hawayêkê wehşîyane ameyê kiştene. Qirkerdene ra tepîya xeylê kênekî hetê eskeran ra ameyî berdene û bi serran merdim û keyeyanê xo yê rastikênan ra dûrî mendî. Zafê înan nê şaristananê xerîban de, mîyanê ê keyeyan de eslê xo, ziwan û bawerîya pîrbabanê xo xo vîr ra kerdî. Tayê înan zî resayî keyeyanê xo yê rastikênan û cigêrayoxan rê xatirayê xo vatê.
“İki Tutam Saç, Dersim’in Kayıp Kızları”[47] yê Nezahat û Kazım Gündoğanî de, Huriye Aslana ke Tertele de kewta destê eskerî û bi serran şaristanê Samsunî de keyeyê yew zabitî de menda, seba neçarîya xo mabêne deqayanê 19.40-20.02 de bi tirkî wina vana:
“Kızım kaldım, epeyi kaldım. Bi oruç tuttum. [Dedim] “Xizir, Xizir! Ti Xizirê kirmancû bîya. Beni ya öldür, ya burdan al. Ben n’apiyim? Türkçe bilmiyorum. Bu hanım kötü bir kadındır.”
Tepîya eynî Huriye Aslane, semedo ke xanima zabitî aye rê zaf zulm kena, keyeyê înan ra remena û teber ra rastê yew merdimî yena. Huriye Aslane belgefîlmê “Vengê Pepugî/Pepug’un Sesi”[48] yê Caner Canerikî de mabênê deqayanê 43.29-44.06 de na mesela wina vana û aîdîyetê xo îfade kena:
“Ondan evvel bir adamı gördüm, yalvardım. Adam sordu benden, “Sen… Ti macur a?” Evet, mi va. Kirmanckî qesey keme. Va ke “Ça nîya kewta ortalixe?” Mi va “Xanima mi xirabin a, dana mi ro, -mi va- non mi nêdana, ciliko ke dana mi mi erzena merdîvanbaşî” -mi va-. Ne olur -mi va-, ne olur, vaci çêna wuwa min a, vaci çêna birayê min a. Mi va, ez kirmancû ra has ken. Ez xo rê bêrî lewê sima, mi va. Sima fetelînê kenê top wenê, ezî k’ sima di fetelîn, ken top.”
Belgefîlmê “Vengê Pepugî” de tornê Sey Rizayî Rüstem Polat zî qisey keno û derheqê amancê terteleyê 1937-38î de, mabênê deqayanê 2.58-3.15 de wina vano:
“Nika vanê ki qarşuyê dewleti vecîyê, eşkerîye nêkerda, vêrgî nêkerdo, nêzo vêrgî nêdo, welhasil her çî kî ma rê vanê. Ama, en fazli, yanî hukumatî ma kerdeni qedenayena ma wa, yanî va ki ma miletê kirmancî biqedênîme.”
Ancîna eynî belgefîlm de, mabênê deqayanê 48.25-49.05 de yew şahida terteleyî ya ke surgun bîya, qisey kena:
“Ma berdîme zerê Develî, ma berdîme xan. Xan de uza çor-ponz teneyî vejîay ameyî lewê ma. Va ke “Ma kî kirmanc îme, Xozat ra yîme, qozon îme. Mi rê Axayê Qop vanê, ju kî di birazayê xo bî. Ju kî demeniz vî tey, keçeliz vî, ma ez çi zon, ju kî juyî ra bîn tey vî. Çor-ponz teney vî, ameyî lewê ma, pers kerd “Sima ê kotî yî? … kî va ke “Ma arêzon îme, hetê Pilêmorîye ra yîme. Ha uza görismis bîme.”
Hüseyin Aygün çend serran ra ver wexto ke Cumhuriyet Halk Partisi ra bîbî mebusê Dêrsimî, taxa Şêxankî ya Mamekîye de yew keye de beno meyman û uca de yew kokima bi nameyê Güneş Xanime de derheqê 38î û kamîya dêrsimijan de qisey keno. Aygün, Güneş Xanime ra nameyê ziwan û miletê dêrsimijan pers keno. Cewabê Güneş Xanima 80 serrîye xeylê eşkera yê. Mabênê deqayanê 2.42-4.02 de wina vanê. (HA: Hüseyin Aygün, GX: Güneş Xanime)
“HA: Pekî namê tuyo xêr çik o?
GX: Namê mino xêr?
HA: Heya.
GX: Guneş a. Guroto namê mi Guneş no pira.
HA: Nika nufis de beno Tîj.
GX: Yox!
HA: Ya, ya, danê danê, zonon.
GX: Aynıdır.
HA: Tîj serbest a nika. Çênekû ra danê yanî. (…)
HA: Deva-deva heştay esta?
GX: Heya. Dêsim mi vîr der o.
HA: Namê na zonê ma çik o? Na zonê ho rê se vame?
GX: Namê xo? Vanê kirmanckî qesey ke, namê xo çik bo ke?
H A: Pekî namê miletê ma çik o?
GX: Namê miletê ma “kirmancî”.
HA: Kirmanc yeno çi mana? Yanî ma ke kirmanc vame, kirmanc yeno çi mana? Çi mana de vame “Ma kirmanc îme?”
GX: Hew! Çi vacîme ki? Vanîme “Ma kirmanc îme.” Eke tirkî bî si vanê “Ma [Biz] Kürd’dır.”[49]
PEYNÎYE
Seke ma cor ra zî nuşto, vîrê dêrsimijan de sey nameyê etnîkî “kirmanc”î ra teber nameyêk çin o. Şarê ma xo rê vano “kirmanc”, ziwanê xo rê vano “kirmanckî” û welat û sîstemê xo rê zî vano “Kirmancîye”. Teberê Dêrrsimî de nameyê “zaza”yî esto la dêrsimijî bi ziwanê xo, xo sey “kirmanc” name kenê, sey “zaza”yî ney. Êyê ke nê serranê peyênan de nameyê şarê xoyê eslî red kenê, ganî delîlanê xo bîyarê. Seke mi va, tapûya welat û kamîya ma destê şaîr û hozananê ma de ya. Çunke tarîxê ma nênusîyayo, bi kilam û şiwaranê înan ameyo resayo bi ma. Şaîr û hunermendanê dêrsimijan yê verênan ra kesî caran şarê ma sey “zaza”yî name nêkerdo. Sey kilam û şiwaranê corênan yê Dêrsimî, ma eşkenê bi seyan nimûneyanê bînan binusê. La kes nêeşkeno yew deyîre, şiware yan zî kilama Dêrsimî bivîno ke tede dêrsimijî xo sey “zaza”yî name bikerê. Ma duştê nameyê “zaza”yî de nîyê. O zî nameyanê şarê ma ra nameyêk o. La ma înkarkerdişê nameyê “kirmanc”î qebul nêkenê. Çike no name hem folklorê ma de esto hem zî ewro şarê ma hona xo sey “kirmanc”î name keno. Ma qey nê îdîayî yenê kerdene? Seba ke tayê kesî wazenê eynîkokrabîyayena nameyanê kirmanc û kurmancî înkar bikerê nêbo?
Andranîk; Dêrsim, Raywanî û Cografya, Kirdaskî ra açarnayox: Roşan Lezgîn, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2010.
Atatürk, Mustafa Kemal; Nutuk, Cilt: I (1919-1920), Devlet Matbaası, İstanbul, 1934.
Aydin, Sevîm; Deyîrbazê Dêrsimî Saît Bakşî, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2013.
Aytaç, Hıdır; Danoğê 38i, Vejiyaişê Tiji, Îstanbul, 2009.
Bayrak, Mehmet; Êzîdî, Kızılbaş, Yaresan Kürtler: Belgelerle Kürdistan’da Gizli Dinler, Özge Yayınları, Ankara, 2014.
Blau, Otto; Nachrichten über kurdische Stämme-III, Mittheilungen über die Dusik-Kurden (News about Kurdish Tribes III, Messages about the Dusik-Kurds), Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaf, Leipzig, 1862.
Cengiz, Daimi; Dizeleriyle Tarihe Tanık Dersim Şairi Sey Qaji, Horasan Yayınları, İstanbul, 2010.
Çem, Munzur; Hotay Serra Usıfê Qurzkızi, Weşanên Roja Nû, Stockholm, 1992.
Çem, Munzur; Hewara Dêrsimî, Weşanên Deng, Îstanbul, 2003.
Çem, Munzur; Dêrsim Merkezli Kürt Aleviliği, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2009.
Dezgeyê Cografya yê Çarîya Rûsya (ZIRGO),Kurdê Dêrsimî,binê nezaretêKontBestujev Ruminî de, Sankt Petersburg, 1863; Cîld 1., Vakiayê Cografya, rûskî ra: Sabri Hasoli, Averianov Yuri, Munzur Dergisi, Sayı: 22., Ankara, 2005.
Dulkadir, Hıdır; Pepugê Des u Dı Kowu, Kalan Yayınları, Ankara, 2011.
Düzgün, Mustafa; Dersim Türküleri: Tayê Lawikê Dêrsimî, Berhem Yayınları, Ankara, 1992.
Grûba Xebate ya Vateyî, Ferhengê Kirmanckî (Zazakî)-Tirkî/Kirmancca (Zazaca)-Türkçe Sözlük, Weşanxaneyê Vateyî, çapa 5. ya hîrakerdîye, Îstanbul, 2016.
Kaya, Ali; İlçemiz Hozat, Can Yayınları, İstanbul, 2004.
M. Emin Zeki Beg, Kürdistan Tarihi, Beybûn Yayınları, Ankara, 1992.
Nikitine, Basil; Kürtler, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2008.
Özcan, Mesut; Öyküleriyle Dersim Ağıtları- II, Kalan Yayınları, Ankara, 2008.
Safrastian, Arshak; Kurds and Kurdistan, Harvill Press, London, 1948.
Selcan, Zılfi; Qese u Qesê Vırênu, Leksikon, Data Yayınları, Dêrsım, 2013.
Soylu, Kerem; Osmanlı Belgelerinde Dersim ve Civarı, İstanbul Kürt Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 2013.
Taş, Cemal; Roê Kırmanciyê, Wêjiayişê Tiji, Îstanbul, 2007.
Vahan Bardizaktsi, Boğos Natanyan, Karekin Sırvantsdyants; Dersim Gizemi, Palu-Harput 1878, Cilt: 2, Derlem Yay., Îstanbul, 2010.
Çimeyê Dîjîtalî
http://dersimzazaplatformu.de.tl/Z-.-SELCANI-DE-ROPORTAJ-.htm (31.12.2017)
https://www.youtube.com/watch?v=W2OFzqY0EQY (29.11.2017)
https://www.youtube.com/watch?v=mbgDwEBYfEQ (29.11.2017)
https://www.youtube.com/watch?v=kptsWZm3c_g (29.11.2017)
https://www.youtube.com/watch?v=ta8Qvzo4i_0 (29.11.2017)
https://www.youtube.com/watch?v=wBsiExjpOjQ (29.11.2017)
https://www.youtube.com/watch?v=mDxegDSkkDM (29.11.2017)
[1] http://dersimzazaplatformu.de.tl/Z-.-SELCANI-DE-ROPORTAJ-.htm (31.12.2017)
[2] Ali Kaya; İlçemiz Hozat, Can Yayınları, İstanbul, 2004, r. 28.
[3] Grûba Xebate ya Vateyî; Ferhengê Kirmanckî (Zazakî)-Tirkî / Kirmancca (Zazaca)-Türkçe Sözlük, Weşanxaneyê Vateyî, çapa 5. a hîrakerdîye, Îstanbul, 2016, r. 24.
[4] Kerem, Soylu; Osmanlı Belgelerinde Dersim ve Civarı, İstanbul Kürt Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 2013
[5] Andranîk; Dêrsim, Raywanî û Cografya, kurmancî ra açarnayox: Roşan Lezgîn, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2010
[6] Safrastian, Arshak; Kurds and Kurdistan, Harvill Press, London, 1948, r.106.
[7]Vahan Bardizaktsi, Boğos Natanyan, Karekin Sırvantsdyants; Dersim Gizemi, Palu-Harput 1878, Cilt: 2, Derlem Yay., Îstanbul, 2010, r.144.
[8] Mehmet Bayrak; Êzîdî, Kızılbaş, Yaresan Kürtler: Belgelerle Kürdistan’da Gizli Dinler, Özge Yayınları, Ankara, 2014, r. 192-195.
[9] Mehmet Bayrak; env., r. 229-231.
[10] Mustafa Kemal Atatürk; Nutuk, Cilt: I (1919-1920), Devlet Matbaası, İstanbul, 1934, s. 72
[11] Blau, Otto; Nachrichten über kurdische Stämme-III, Mittheilungen über die Dusik-Kurden (News about Kurdish Tribes III, Messages about the Dusik-Kurds), Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaf, Leipzig, 1862, r. 621–627.
[12] Dezgeyê Cografya yê Çarîya Rûsya (ZIRGO),Kurdê Dêrsimî,binê nezaretêKontBestujev Ruminî de, Sankt Petersburg, 1863; Cîld 1., Vakiayê Cografya, r. 5–12, rûskî ra: Sabri Hasoli, Averianov Yuri, Munzur Dergisi, hûmara 22., Ankara, 2005, r. 18-27.)
[13] Nikitine, Basil; Kürtler, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2008, S. 94-95.
[14] M. Emin Zeki Beg, Kürdistan Tarihi, Beybûn Yayınları, 1992, Ankara, s.157.
[15] Daimi Cengiz; Dizeleriyle Tarihe Tanık Dersim Şairi Sey Qaji, Horasan Yayınları, İstanbul, 2010, r. 311.
[16] Daimi Cengiz; r. 293.
[17] Daimi Cengiz; r. 293.
[18] Hıdır Dulkadir; Pepugê Des u Dı Kowu, Kalan Yayınları, Ankara, 2011, r. 111.
[19] Sevîm Aydin; Deyîrbazê Dêrsimî Saît Bakşî, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2013, r. 22.
[20] Munzur Çem; Dêrsim Merkezli Kürt Aleviliği, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2009, r. 540.
[21] Munzur Çem; r. 541.
[22] Munzur Çem; r. 527.
[23] Munzur Çem; r. 527
[24] Mustafa Düzgün; Dersim Türküleri: Tayê Lawikê Dêrsimî, Berhem Yayınları, 1992, Ankara, r. 83.
[25] Mustafa Düzgün; r. 140.
[26] Mustafa Düzgün; r. 146.
[27] Mustafa Düzgün; r. 351.
[28] Mustafa Düzgün; r. 173.
[29] Mesut Özcan; Öyküleriyle Dersim Ağıtları- II, Kalan Yayınları, Ankara, 2008, r. 26.
[30] Mesut Özcan; r. 150.
[31] Hıdır Aytaç; Danoğê 38i, Vejiyaişê Tiji, 2009, Îstanbul, r. 251-252.
[32] Cemal Taş; Roê Kırmanciyê, Wêjiayişê Tiji, 2007, Îstanbul, r. 9.
[33] Cemal Taş; r. 79.
[34] Cemal Taş; r. 133-134.
[35] Cemal Taş; r. 183.
[36] Cemal Taş; r. 186.
[37] Cemal Taş; r. 214.
[38] Cemal Taş; r. 233.
[39] Munzur Çem; Hotay Serra Usıfê Qurzkızi, Weşanên Roja Nû, 1992, Stockholm, r. 165.
[40] Munzur Çem; ecv, r. 173.
[41] Munzur Çem; Hewara Dêrsimî, Weşanên Deng, Îstanbul, 2003, r. 104.
[42] Zilfî Selcanî kitabê xo de çend herfê taybetî viraştê û gurênayê. Semedo ke ê herfî kilavyeyê mi de çin bî û mi ê Înternetî ser o zî peyda nêkerdî, ez nêeşkaya înan sey orîjînalê kitabê ey binusî; “t”yo ke mi kerdo sîyayêr (bold) bin de nuqtayêk estbî, “ç”yo ke mi kerda sîyayêr ser o zî aksan estbî.
[43] Zılfi Selcan; Qese u Qesê Vırênu, Leksikon, Data Yayınları, Dêrsım, 2013, r. 249.
[44] https://www.youtube.com/watch?v=W2OFzqY0EQY (29.11.2017)
[45] https://www.youtube.com/watch?v=mbgDwEBYfEQ (29.11.2017)
[46] https://www.youtube.com/watch?v=kptsWZm3c_g (29.11.2017)
[47] https://www.youtube.com/watch?v=ta8Qvzo4i_0 (29.11.2017)
[48] https://www.youtube.com/watch?v=wBsiExjpOjQ (29.11.2017)
[49] https://www.youtube.com/watch?v=mDxegDSkkDM (29.11.2017)