ZON ÇİKO Û SENİ/SE VİRAZÎYO

ZİWAN/ZON ÇİKO Û SENİ/SE VİRAZÎYO.

Îbrahîmê Xaşxaşe

ZON ÇİKO..?

Fîlozof Platon, Kitab/purtik ê xo yê Kratylos (1972 s.274) de “Merdim fikranê xo yê xusîsîyan bi vasita vengî û bi hetkarîya kerdox ê (özne) û kar (fîîl) î îzah/îfade kerdîş zono” vano. Her zanoxî/ê xo gore zon tarîf kerdo. Zê ke /Keskin (1993, s.131 ) de bal anito bi ci, “zonzanoxan bi 350 çeşîdê/bejê ra zederî qeydeyan û varyantan, zon tarîf kerdo”. (Çimê, Tûrkedebiyatı org. /2. Dil nedir) Tayê numineyî,
– Zon bingê cuyê însanîyo, zon sitara însanî û virana maya însanîyo. Konfûçyus.

– Fikir zonî ra, zon fikirî ra y/êno meydan. Eflatun.

– Zon, jû eynikê de netewîya. Ma ke eynike de nîya da, têde xo vînenîme. Frîedrîch Schîller.

– Welatê jû netewî yo esasî, zonê xo yo. Zon, bingê hîssanê netewî yo. Zonê netewî ke wîndî bo, gam bi gamê beno ke hîssê mîlî fîkrîyayîşê netewî kî têy vîndî be. Wîlhelm von Humboldt.

– Zon, bi zanayêne hîs û fikra bi vasita sembolan îfade kerdêna.” (Sapir, sembolê ke îta de behsê ci keno, matematîko /humarê, îşaretê/ tabloyê,resmê, alfabeya. î.x) Edward Sapîr.

– Zon, eynîka mezgê merdîmî yo. Leîblînz.


Zon, bi raştî têlewê de rezbîyayîşê usil û qeydeyano. Bi vatîşê de bîn, ê her zonî, qeyde,usil û quralê xo este. Her vengo ke fek ra vejîno, qesêkerdene nîya. Vengo ke bi usil û qeyde fek ra vejîya, veren de/sifte de ci ra çekuyî, çekuyan ra kî cumleyî/alincî êne meydan û fikrê ma îfade kene. Îşte vengo ke fekê merdîmî ra bi rezê hama bi usil û qaîdeyan vejîno û fikre ma îfade keno, zono. Însan candarê de sosîalo, Lê zon kî dezgeyê/qurimê de sosîalo. Seba ke însan candarê de sosîalo, têyna ne, komelkî cuyêno. Doman maya xo ra bi reflexê qesêkerdene êno dinya, zono ke qesê bikero (zonê mayê) komelî de hazir esto. Bi vatîşê de bîn, doman ke amê dinya zonî hazir vîneno. Aye ra sebeb zon qurimê de sosîalo, aide komelîyo.

Zon, fikre însanî hewêneno, fikrê însanî sera tesîrê zonî zafo. Zon fikirî ra, ya kî fikir zonî ra peyda bîyo, ne xusisî sera şîrowê kerdîş û qesê kerdêne hona dewam kena. Bêşik, estbîyîna herdîman giredayîyê jûbînî yê. Fikir koka zonî sera zîl dano, zonk î koka fikirî ser ra zîldano. No mantiqê dîalektîkîyo, zê numineya kergê û hak îya. Kergê ke nêbone hak nêbeno, hak ke nêbone kî kergê nêbena.

Zon kî zê însanan candaro, bi usil û qeydayanê xo virazîno-beno, rawer şono-êno gurenayêne û gore durîmî mireno. Gege tayê çekuyî virîne ra, hurînda înan de çekuyê bînî êne gurenayêne- ulame bene, aye ra sebeb kî çekuya kane ke nêame gurenayene mirena.

Zon, hacetê de naturalo, zê hacetê destî nîyo. Merdîm, hacetê ke bi destê xo viraşte, şîkîno sera kaybikero, şekl û forme de bîn ci dero, lê zonî sera nêeşkîno kaybikero, şekl û formê de bîn ci dero. Çimke zon bi usilo û bi qeydayêne xo yê naturalan ke gureyîya devam keno, nêmireno. Tever ra ke mudahale kerdê û bi bêusil û bêqeydeyan mudahale kerde, formê zonî heremîno û zon mireno.

ZON SENÎ VİRAZÎYO

Çiqas ke cewabê ne persa zanitêne mumkun mêbone û hona kî mêrene zanitene kî, derheqê zonî de xelî game hewlî erzîyê û xelî çîyî kerde zelal. Çiqas ke ne persî hona kî bêcewabe, xo ra mumkun kî niye, lê netîca xebat û cîgerayîşan de derheqê zonî de çîyê zelalo.
Dest pêkerdîşe komelkî civîyayîşê însanê verênî /îlkel însan) de, seba ke jûbînî fam bikere, ya kî fikranê xo jûbînî de pare kere, verên de bi hereketa yanê bi zonê bedenî jûbînî de kewte tekilîye. Xo îfade kerdîş de hereketî yane zonê bedenî (vucut dîlî) têyna kemî mendo. Seba ke jûbînî rinderî fam bikerene, lê hereketa de vengî kî vete. Îşte însanan bi vasita veng û hereketanê xo, fikrê xo bi qeyde û usilan jûbînî de pare kerdîşî ra zon virazîyo “ vane zonzanoxî. Zanîno, resmî, reqesîyayêne-tanz/rex kerdene û muzîkê hacetê tekilîyê, hacetê komînîkasyonîyê, lê zon nîye.
Zê ke ma corde qalê ci kerdî bî, seba ke cewabe persane „verên de zon hetê kamî ra amo qesê kerdene, se virazîyo“ tespît bikere, xelî cîgêrayox û zonzanoxan sera zaf serê xo dajno, cîgerayîşî viraşte. Zonzanan, seba ke cewabe ne persan ci dene, bi cîya,cîya cîgerayîşanê xo tayê tespîtî/ îdîa û teorîyê xo rez kerde.

1- TEORÎYÊ TEQLÎTÎ (yansıtma kuramı)

Gore ne teorî, însanê verênî (îlkel însanlar) vengê tebîetî teqlît/dubare kerde, ne teqlît kerdişi ra qesê kerdene ama meydan/virazîya. Vengê tebîetî ke zê haw haw, şirr şirr, mîyaw mîyaw, mee ûêb. teqlît kerdene ra qesê kerdene peyda bîya/virazîya/ama meydan. Gore ne teorî, vengê haw haw î bîyo bingê çekuya kutikî, vengê şirr şirrî bîyo bingê çekuya axwe, vengê mîyaw mîyawî bîyo bingê çekuya pisinge. Vengê mee kî bîyo bingê çekuya meşine. Çiqas ke Platon û Sokratî ne teorî qebul nêkerdo kî, hetê xelî zanoxan ra amo qebul kerdene.

2- TEORÎYÊ ÎNTERJEKSÎYONÎ (ünlem kuramı)

Temsîlkarê ne teorî, Demokrîtos, Epîcuros, Lucretus, Vî-co û Rousseau yo. Gore ne teorî kilmekî, “bingê zonî, coşê însanê verên (ilkel insan) îyo. Kilmekî însanê verênî, seba ke ebe coşê xo, xo îfade kerdene beşê nêkerda vengî vete. Îşte ne vengî gam bi gamê rawer şîye û ci ra zon virazîyo.” îda kene.Tayê zonzanan no teorî qebul kerdo, lê tayîna kî qebul nêkerdo. Serra 1769 de, Almanijo zanox Herder î, “ çîyanê ke Rousseau vano heywanî kî kene, lê çi hêf ke heywanî qesê nêkene“ vato û verba ne teorî vejîyo. Çimke gore Herderî, “zon, têyna bingê fîkrîyo, fikrîyayîş kî ayîde însanîyo” vano û verba teorîyê înterjeksîyonî vejîno.

3. TEORÎ YÊ KAR Î (iş kuramı)

Gore ne teorî, “zon, pîya xebatîyayîne/gurenayîne ra peyda bîyo/virazîyo.” Ancîya gore ne teorî “Pîya xebat de, seba ke kar/xebat rew bixelesîyo, ya kî seba ke xebat ra zederî randiman berone guretene, însanan xo mîyan de zê, ha, hi, he, ho, hu, eh, vengî vete. Îşte ne vengan ra bingê qesê kerdene erzîyo.” No teorî kî mesela zelal kerdene de kemî mendo.

4. TEORÎ YÊ ZONÊ BEDENÎ ( beden dilli)

Temsîlkarê ne teorî, Sîr Rîchard Pageto. Gore ne teorî, seba ke însanî jûbînî ra fam bikerene, bi hereketê desta tayê venga vejene. Îşte mabêyne hereketane destan û vengî de bi ahenk komînîkasyon ke virazîya, ci ra qesê kerdene y/êna meydan/virazîna. Gerekça ne teorî, ya kî îda Sîr Rîchardî , “ewro bîle însana ke qesê kerd destanê xo şuxulnene” vano. Qebulkerdoxê ne teorî Sîr Rîchard Paget (Taşer, 1987, s.32) de, “Sebebe qesê kerdêna însanî ya esasî yê, ebe destanê xo qesê kerdêne beşe nêkerdîş nîya, çimke însana no kar/gure bi hereketanê bedene xo kî beşe kerdene. Destê xo bax, baxçe de, nêçîr de, hacetê destî viraştene de gurenene, ayê ra sebeb fikrê xo îfade kerdîş de zê zonî û lewanê xo ra îstîfade kerdene doz kerde. Ne qeyde yî nîya dewam kerdo, peynîye de hereketê ke bi dest amê kerdene, hedî hedî cayê xo terke lew û qesê kerdene kerdo“ vano.

5. TEORÎYÊ QONTROL KERDENA KOMELÎ. (toplumu kontrol kurami)

Gore ne teorî, însanê verênî seba ke extacane xo yê xusîsîyan însananê bînan ra temîn bikero, waşto ke înan sera tesîr bikero û bijerone bine hukmê xo. Îşte însanî sera na waştîşê hukim kerdîşî ra zon virazîyo. (Weaver ve Ness, 19579).

6 JÛBÎNÎ SERO TESÎRÊ ZON Û FİKRÎ (dil-dûşûnce etkîleşîmi.)

Zanox Greckijo meşur Descartes, “fikrîno, a wext ez esta“ vano. Gore Descartesî, estbîyêne û fîkrîyêne giredayîyê jûbînîye. Fîkrîyêne ke çînebone qesêkerdene kî nêbena. Îta de zanox eşkera vano ke, fikrîyayîş îşaretê estbîyayîno. Xelî zanoxî kî, zê Descartesî “ firqa însanî û heywanî fikrîyayîş û qesêkerdîşo. însanî heywanan ra fikrayîş û qesêkerdene cîya kene” vano. Gore Platon î, fikrîyayîş û qesêkerdene (zon) jûyê. Bi vatîşê de bîn, zon û fikirî bêjûbînî bêmaneye. Fikir zonî ra, zon, fikirî ra zîldano. Mantiqê dîyalektîkî zon û fikr, az û uz ardo têlewe, durî ardo ra nezdî. Heywan azê xo demê xo yê verênî nêzano, lê însan zanêno. Heywan nêşkîno derheqê amayoxê xo, yanê uzê xo sera plan bikero, lê însan keno. Îta de tilsimê ne sirrî, fikr û zono. Însan şîkîno îlmê kesanê bînan bimuso û bîmusno. Lê heywan nêşkîno. Mesela, însano ke alfabe musa, şîkîno bimusno kesane bînan kî. Lê, jû kutik wayîrê xo ra ke çîye musa, nêşkîno bimusno kutikanê bînan. Zê ke Ralph Waldo Emerson î, ”kutiko perwerdeyîn, beşe nêkeno kutikanê bînan perwerde bikero. ” vato. Kilmekî ma netîca de şîkînîme vacîme ke, ferqa însanî û heywanî fikir û zono.

7. TEKÎLÎYA ZON Û KULTURÎ

Çekuya kulturî çekuyê de mane hîrayîna. Çîyê ke însanan bi ked û emegê xo îcad kerde, çîyê ke merkezê xo de însan esto, pero kulturo. Yane adet û torêyî, bawerîye, zon û zuganî, werdêne û şimitêna komelî perûpîya kulturo.
Kultur ya kî ferqa jû netewî/şarî musnayêne de zonê netewî zanitene zaf muhîma. Jû netewî warê edebîyatî de, warê wer îde, huner îde (nîgarî, muzîkê/şîîrê ûêb) zîret û sinayî de çi îcad kerdo, çi viraşto û çi ardo huzbar miheqêq zonê ê şarî de ca cene. Aye ra, kulturê jû netewî/miletî/şarî musnayêne de zonê ê şarî zanitene zaf muhîma.
Merdîm kulturê demanê şarî (demanê verênan û nikayî) musnayêne de, şîkîno metnanê edebîyatî û tabletanê deman ra îstîfade bikero. Mavajî destanê Gilgameşî kulturê kurdan, destanê Kalevela kulturê fînlîyan, destanê Ramaya kulturê îndîyan/hîntlîler/, destanê Şehname kulturê îranijan-persan, destanê İlyada û Odysseia kî kulturê Greckijanê demanê xo nîşan dane.
Bêşik, zon û kulturî mîyan de tekîlîye de zixme esta. Kulturê şaran de rollê zonî zafo. Zon, cacimê kulturî de rengê de rindek, nexşa de hewla. Cacim, bi rengê zonî beno candar, beno rengîn.

8.QESÊKERDENE ÇİKA

Cewabê na persê dayêne ra rawerî, ez balê şima biancîne xususê ser. Ma ke têy rind nîya da, vînenîme ke, peruyîne zonzanoxan teorîyanê xo de qalê zonê fekî nê, bîlakîs qalê/behsê zonê qesêkerdîşî kerdo. Qesêkerdene, hewayê cîgerano ke vejîno teber û têy veng vejeno nîya. Qesêkerdene, fîkro ke mezgê însanî de bi vasita vengî bi qeydê û quralan kesanê bînan de êno parê kerdene qesêkerdena. Bi vatîşê de bîn, fikrê xo bi qeyde û quralan kesane bînan de îfade kerdena însanî ra, qesêkerdene vajîna. Çend taybetmendîyê qesêkerdene este, ne taybetmendî mezgkî /zîhînsel özellik/, fîzyolojîkî û fîzîkî yê. Mezg de hadrkerdêna fikir/qesêkerdene ra taybetmendîyê mezg î kî vajîno. Fikro ke mezg de haziro seba îfade kerdîşî ra xo hazir kerdêna zonî, taybetmendîyê fîzyolojîkî vajîno. Taybetmendîyê fîzîkî kî, qesêkerdîşî, bi vasita vengî îfade kerdêna. Îta de ma şîkînîme vacîme ke, qesêkerdene, însanan mîyan de hacetê komînîkasyonîya, hacete tekîlîya.

9. TAYBETMENDÎYÊ ZONÊ QESÊKERDÎŞÎ.

(konuşma dillinin özeliklerî)
Di bej/çeşîd ê zonî este. Zonê qesêkerdene, zonê nuştene. Zonê nuşteyî, sembolê zonê qesêkerdeno. Bi vatîşê de bîn, zonê nuşteyî, bi sembolan /reqama/humara, bi herfa/ îfade kerdena zonê qesêkerdeno. Zonê nuştekî de, herfî, îşaretê perse, îşaretê nuxtikê, îşaretê înterjeksîyon ê, qaîde û quralî esase, Lê, zonê qesêkerdîşî de kî veng esaso. Mavajî, mavêne qesêkerdene de mudetê vinetene, replîk î, reflexî, gore çekuye ca,ca berz, ca, ca nermik qesêkerdene yane tonê vengî, esase. Taybetmendîyê her zonî cîya, cîya yê. Mesela, zê ke zonê fransizkî û îngîlîzkî de qaîde û quralî cîya, cîya yê. Zonê tirk î û kurdkî de kî usil û qaîdeyî cîya, cîya yê.

10. PRENSÎBÊ RİNDERÎ QESÊKERDENE

Qesêkerdene însanan mîyan de vasita tekîlîya. Tekîlîya însanî de rollê de zixm kaykena. Qesêkerdîşê de rindek, însanî sera tesîrê de rinderî virazeno. Sokrates “Qesêbike kê, ez to re ´ti kama´ vajîne“ (konuş, kîm olduğunu söylüyeyim.) vano. Qesêkerdoxê ke bi qaîde û usilan qesê kerd, goşdaroxan serde tesîrê de yixm virazeno. Seba qesêkerdîş/mijûlîyayîş ê de hewlê, tayê prensîbî. – Gereke planê de xo est bo/bibo. – Gereke temayê de xo bibo./tema xo kifş bo/ – Gereke tema xo gore durîmî bo, gore goşdaran bo. – Gereke armancê de xo bibo. – Gereke tema mêbone vila kerdene, kilm û zelal berone îzah kerdene. – Gereke qesêkerdîş, raştbo, bêhîle û bêxurdeyîn bo. – Kilmekî, qesêkerdîş bi meseleyan, bi numineyan ke ame îzah kerdene, goşdaran sera zederî tesîr virazeno.

Çimê, www.türkedebiyatı.org