Nê rojanê îzolasyonê sosyalî yê Vîrûsê Koronayî de derheqê averşîyayîşê ziwanê dayîke de xebatê rindî yenê kerdiş, nê xebatan ra yew zî vejyayişê kitabê ‘Aşme Zerde’ yo. Nê rojî zehmetî de Nuştox Îbrahîm Xaşxaşo ke Berlîn de ciwîyeno û endamê Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî/Zaza ÎKK e.V. Berlîn o. Şîîr û meqaleyê ey kovaranê sey Vate, Zulfîqar û Semahî û rojnameyê NewePelî de vejîyayî. Warê edebîyatê Kirmancîye de xebatê ey ê serran ra dima ebi nameyê “Aşma Zerde” jû kitabê ey ê şîîran kî vejîya. Kitab hetê weşanxaneyê Famî ra ame çapkerdene. Ma zî nê derheqê kitabê ey ser o Îbrahîm Xaşxaşe reyde roportajêk kerd. Ey zî bi zerrî û can cewabê persanê ma dayê.
L.Amed, Ebi namê “Aşma Zerde” kitabê de to yê şîîran vejîya, xêrlî bo. Bi kereme xo, ti şîkîna/eşkenî seba wendekaranê ma xo bidene şînasnayene/nas kerdene?
Î.Xaşxaşe, Çima ser. Her çî ra raverî seba ke şima rîpelanê rojnameya xo de kitabê mi neşr kene û wendekaranê xo de dane şînasnayene/nas kerdene, ez şima re zaf teşekur kena. Berxudar be.
Îbrahîmê Xaşxaşe dewa Gimgimî Xaşxaşe ra wo. Jû fîrma de zê xebatkarî xebetîno. Ebi serano kar û gureyê kulturî keno, Kirmanckî sero xebetîno û endamê Înstîtutê Zon û Kulturê Kirmancî (Zaza) IKK e.V Berlînî yo. Wayîre di çenekano/kenekano û Berlîn de cûyêno.
L.Amed,, Kitabê to de çend şîîrî este û kitabê to rê eleqe û rexneyê senî ameyê?
Î.Xaşxaşe,Kitab/purtik ê “Aşma Zerde” de poncas û ponc (55) şîîrî este. Nînan ra 16 hebî (dêyşe) beytê. Zobîna kî şîîrê lîrîkî, şîîrê dramatîkî, şîîrê pastoralî û şîîrê destankî tede ca cene/gênê.
“Aşma Zerde”aşme rawer vejîya. Çapxane yê kitabê mi, mi re kitabê mi ebi kargo ruşnayî, la ruvalê na kambax nêweşîya Korona (covid 19) ra sebeb, çi hêf ke hona deste mi nêkewte. Ez texmîn kena çend rojê bînî kunê re mi dest. Çend rojî raver mi medya sosyalê de qapaxê kitabê xo û bi çend şîîrane kitabî vila kerdî bî. Biraştîyê, mi reaksîyonê balkeşî/weşî û şîrovê zaf pozîtîfî guretî. Ez hevî kena, no kitab/purtik warê edebîyatê kirmanckî de kirmancan mîyan de ca wo ke heq kerdo, ceno/geno.
L.Amed, Demê nuştişê kitabî de, bitaybetî kamî/ê to rê hetkarî dayê/kerdê?
Î.Xaşxaşe, Seran ra raver, mi “Deftera Şîîranê Kirmanckî“ya ke têde qase 70 yê şîîra mi est bî, çi hêf ke demê çêyê/keyê virnayene de vîndî kerdî bî. A taw mi vaştene ke zê kitabî çap kerî, la, îmkane mi çîn bî. Biraştîye, Janê vîndîbîyayîşê şîîranê mi,astikane mine huşkan de hona kî ziqitnene.
Ê dejî ra dima şîîrê ke mi nîvîsnay bî, dosya mi de vindete bî. Çimke îmkane mi çîne bî kî zê kitabî çap kerî. La, hunermendê ma yo qedirgiran Mikaîl Aslanî ke berpirsîya çapê kitabî gurete re xo ser, mi qerarê çapê kitabî da ci.
Îşte a rojê ra dima, bitaybetî emegdaranê kirmanckî ra mamoste Lerzan Jandîl û hunermend Mikaîl Aslanî dest ra çi ame hetkarîya mi kerde. Ebi vasita şima, seba ke kitabê mi redekte kerd, pîştî de mi û ez rojê teyna nêverda, emegdare zonê kirmanckî mamoste Lerzan Jandîlî re, dima kî ancîya seba ke berpirsîya çapkerdîşê nê kitabî gurete xo ser, ez ebi peşnîyaz û bi pîştî dayişê xo teyna nêverda, reng û vengê kirmancîyê hunermend Mikaîl Aslanî re çiqas teşekur bikerî kî şenik o.
Nam-pî yê kitabê “Aşma Zerde“ kî Mikaîl Aslan o. Kilmekî, Ne kitabî de emegê herdîman kî bêpemo.
L.Amed, Demê çapê kitabî de, to çi zehmetî antî û weşanxaneyî senî/se eleqa dayî?
Î.Xaşxaşe, Kitabe mi “Aşma Zerde” hetê çapxaneyê “Fam Yayınları” ra, Îstanbul de amê çap kerdene. Biraştî, çapxaneyî ebi serkewte kare xo kerd. Ez ebi na wesîla, vayire çapxaneyî Devrîm Tekînoglu yî û emegdara mîzanpaj û xebatê qapaxî Mehtap Demîrcî yê re zaf teşekur kena. Destê înan mêdeje.
L.Amed, To demê nuştîşe şîîran de xo senî/se hîs kenî?
Î.Xaşxaşe, Îbnî Haldun “Coxrafya însanî, qedere însanî yo“ vano. Ma kurdî- kirmancî welatê xo yê qedîmî de zê macîranîme. Nê zon/ziwan û zuganê ma, nê kî bawerîya ma Raya Heqî azad nîye. Bine zulmê asîmîlasyonî de cûyeyîş, însanî sera tesîre de giran, tramvayê de xedare virazeno.
Tabî derd û kulê însanî kî bî, însan ê derdanê xo bi şekle, ya bi kilame, ya bi şîîrê, ya bi nîgarê, ya kî bi nuştene/nîvîsnayene ano ra zon. Verba zulumê asîmîlasyonî de, mi derdo kulê xo û reaksîyonê xo, ebi şîîrê îfade kerdî. Ayê ra şîîranê mi de giranîya tema, hesreta welatî û xoverdayena.
Bikilmekî, demê şîîrê nuştene de gore tema şîîrê gege xo xêmgîn, gege kî xo bextewar hîs kena. (çi ra gege xêmgîn, gege kî xo bextewar hîskena? Cevabe na persê qesa Îbnî Haldunî de dîyo ci. Seba ke îta ca çîno behse ci mêkîme. Çimke temayê de hîra ya.)
L.Amed, Çimeyanê (qaynaxê) îlhamê kitabê to çî yê?
Î.Xaşxaşe, Ez qesa xo ya peyêne sere de vajî: Çimê îlhamê kitabê mi, verba zulume asîmîlasyonî de, îqrarê serêwedernayîş û îtîraz kerdîşê mino. Ma kî jû şarîme, welatê xo yê qedîmî mezopotamya de, cuyênîme. Zê her şarî, ê ma kî jû zon û kulturê de ma esto. La çi hêf ke, zê ke Unescoyî kî raporê xo yê 2009 înî de balê ma anito ra ci/ser, zonê dakila ma wo qedîm Kirmanckî/Zazakî, çi hêf ke nika royî verde ro.
Zanox Konfûçyus “jû miletî ke zonê xo vîndî kerd, herçîyê xo (şeref û şexsîyetê xo) kî têy vîndî keno“ vano. Wexto ke ma na heqîqatê guretê çiman ver, vînenîme ke, pratîk de gamê eştene her qesêkerdoxê kirmanckî/zazakî re ferza.
Kilmekî, seran ra raver ke mi îqrar da bî zonê Xizirî yê qedîmî, wadê xo de mi “seba raxelesnayêna to, mi dest ra çi ame xo ci ra nêşeveknena.” Vatî bî. Îşte, o wad ê mi, o îqrarê mi, bî îlhamê kitabê min ê “Aşma Zerde“yî.
L.Amed, Gorê to şîîrê çika?
Î.Xaşxaşe, Zanîno, raver şîyayîşê miletan de edebîyat rolê de muhîm kay keno. Şaxane edebîyatî ra şîîrê, xoverdayîş û netewbîyayîşê miletan de cayê de taybetî g/cena.
Arîsto yî ra nat zanoxan, feylezofan û edebîyatkaran xo gore, şîîrê tarîf kerda. Yane tarîfê de standart î sera nêreste pê. Xo ra şîîrê de tarîfê de standart nêbeno kî. Çimke, şîîrê dîrekt şaxa îlmî nîya, karê hîsana. Ayê ra tarîfê şîîrê, şaîrî/ê ra şaîrî/ê, ya kî kesî/ê ra kesî/ê virîna ra.
Mi gore, şîîrê her çî ra raverî, ebî çimane zerî nîyadayêna. Wexto ke ma na heqîqatê gurete çiman ver, vînenîme ke tema şîîrê zaf hîraya. Derheqê şîîrê de ez hîsanê xo kilmekî ebi hîre numuneyan şîkîna nîya îfade bikerî.
* Şîîrê, qefsingê/virana maya xo de xêyal kerdena rakewtîşê jû domane de sewî ya.
* Şîîrê, demanê lêlan û bêbextan de zerîya însanî de hevî/omid hewenayêna. Ya kî,
* Şîîrê, bi hîsane xorîyan hama bi usil û qêydeyan, ebi çekuyan kay kerdîş û bi xêmlûxêz resmê fikran vetena/antena. Ma şîkînîme ne numineyan zede kerîme, la wacim nêkeno.
Şîîrê de tema, qafîye, redîf, usil, îmge, qêyde û hîsê xorî esase. Kemasîya ne usilan û qeydeyan de şîîrê bêmane manena.
L.Amed, Seba to tewro bi vate şîîra to kam a? (seba to, şîîranê to ra, kamjîn şîîrê tewr zederî ebi maneya?
Î.Xaşxaşe, Biraştîyê, şîîrê mi resmê fîkranê min ê. Her şîîrê de sebir û emeg esto, xatiratê mi este. Wexto ke mi nê xusisî guretî çiman ver, vînena ke her şîîra mi derheqê de parçe yê cûyê mina. Ayê ra her şîîra mi, mi çimde qîmetin û bimaneyîna.
La, çend şîîrê mi este ke, tesîrê xo mi sera gamê ravere. Înan ra di numuneyan bidîne.
1- “Gelo Ti Zanena Bira ?”: Na şîîrê de mi sebrê di dewreşan ard ra zon. Dewreşî mayê û baw/pî yê mine. Çi hêf ke, têdima şeş domanê înan şî bî heqîya xo. Ê herdîman dewreşa, şeşmîna domanê xo kî, ebi destane xo kerde bine hardî. Heya, gerê xo zîyar û dîyaran, kemer û kuçan de kerdene, înare îsyan kerdene, La ancîya kî hona payan sera bî û giredayîyê weşîye bî.
Janê kila zerê înan û sirê dewreşîtîna înan, mi ke derdê cîgerê dî, ra dime tewr rinderî fam kerde. Na şîîra xo de, mi cad kerd ke resmê dej û sir ê deyaxê ê dewreşan bivejî/biancî. Tabî mi resmê dej û sir ê înan vetîş çiqas beşe kerdo kî çîyê de bîno.
2- ”Dakila Gulsîma” : Amika Gulsîma, sera 1966 de demê hardlerzê Gimgimî de dixazkana û têwla çeneka/keneka xo ya hawt serrîne bine bane xo yê rijiyayînî de masur manena. Salê de girde/girse sere ayê serde ama war û ayê bêmecal kena. Amika Gulsîma a wazîyet de, hetê ra cadê şeweknayîşê derguşê pîzê xo kena, hetê ra cadê şeweknayîşê çena xo kena, heto bîn ra kî seba ke tewer de vengê ayê biheşîyo/biheşne û raxelesne, qêrena, zîbena û mucadele kena. Îşte mi na şîîra xo de kî sebir, cesaret û hîsê ma yê ke şexsê amika Gulsîma de gulbang dene, ardî ra zon.(dewamê hîkayê ya herdîman şîîran û hîremînan dewreşan, kitabî de biwane.)
Se ke mi cor de kî vat, prensîb de peroyê şîîrê mi kî mi çim de bimaneyîn û qîmetîne. La, peynîyê de qeraro peyên wendekar û tarîx dano ci.
L.Amed, To demê nuştîşê şîîrê de çi zehmetî antî?
Î.Xaşxaşe, Mi cor de kî qalê ci kerdî bî. Mi gore însanî ke ebi çimanê zerî nîya da, her zerê de kompozîsyon ê tema şîîrê vîneno. Huner, ê kompozîsyonî ebi hîsanê xorîyan analîz kerdîş û ebi usul û qeydeyan îfade kerdîşo. Biraştîye, ge jû dare, ge seda yê de otantîkê, ge jû resmê de welatî, ge hereknayîşê jû çemê de asî, gege kî jû xebere de xoverdayîşê mazluman, mi re bene îlhamê şîîrê.
Zederî, seba ke tema şîîre mîraz bijo û çekuyê xamî kî kamil be, kulînda hunerî de (şîîran de) aresnena ra. Demê ra dima dolimêna ebi hîsanê xorîyan ebi çekuyanê kamilan kay kena û bi xêmlûxêz resmê fikre xo vejena.
Kilmekî, her çî emeg wazeno. Şîîrê karê hîsana, ayê ra tewr zederî sebir û emeg wazena. Bêşik, însanî ke çîyê ebi eşq û waştena xo bikero, ci ra kêf ceno. Ez şîîrê nuştene ra kêf cena. Şîîrê nuştene ra dima ez zaf bena bextewar.
L.Amed, Seba awerberdişê kirmanckî gorê to xebatê senî bere kerdîş?
Î. Xaşxaşe, ware edebîyatê kirmancîye de nika xelî dezge û komelî xizmeta zonî kerdene de aktîf xebetîne. Heto bîn de xelî aktîvîstê zonî falîyetane xo dewam kene. Wexto ke ma muqayese kerd, vînenîme ke, gore vizerî nika merhaleyê de rinde derîme. Pratîk de nika kirmanckî de rojnameyî, kovare edebîyatî, medya sosyale de cîya, cîya lînkî este, heto bîn de xelî kitabê şîîran, hîkayeyan û romanî çap bîye. Kilmekî,na war de xelî game hewceyî erzîye, la bes nîye. Çimke zone ma heyanî ke zonê perwerdî mebo, bine taluke vîndîbîyayîne ra nexelesîno ra. Aye ra sebeb ma gereke na heqîqate bijime çiman ver û popûlîst hereket mekerîme. Rawer şîyayîşe zonî de medya, yane televîzyone, radone, rojnameye role de zaf hewl kay kene. Kirmancî gereke na heqîqate bijere çiman ver û henî hereket bikere.
Kilmekî, mi gore, rawerşîyayîş û rexelasnayîşê kirmanckî de game hewceyî nîya re :
Kirmancan,* Wextoke, zonê xo kerd zonê rojevî, çeyê xo de zaw û zeçê xo de qese kerd.
* Wextoke, zonê xo huqiq, polîtîka, ekonomî, weşîye, edebîyat, matematîke, huner, sinayî û bezirganîye de gurena û qese kerd.
* Wextoke, zonê xo kerd zonê perwerdeyî. Heto bîn de,
* Medya sosyale de tayê keyê pelgî este ke qaşo ebi name Kirmanckî/zazakî falîyet dere, le çi hêfke alaqa xo bi kirmanckî çîna. Ne usil û qeyde zonî cene çiman ver, nekî samîmî hereket nekene. Bi vatîşe de bînî çi hêfke xêlîyê xo-zederîyê xo zonê ma xo re zê meze şuxilnene.
Ayera kî zaf zerar dane zonî. Kirmancanê zonzanoxan ke medya sosyale gurete bine qontrolê xo,û bi usilê zonî lînkî guretî bine qontrolê xo, a wext kirmanckî raver şono û xelesîno ra.Ez hevî kena kirmancî sîyaset nêkene zonî mîyan û seba raver şîyayîşê zonê xo xebetîne. Ancîya ez hevî kena, kirmancî mîlî fîkrîne, seba ke kirmanckî zonê perwerdeyî bo, êne têlewe û stratejîyê de mîlî kifş kene û gaman erzene. Kes xo mêxapno, eke ma nîya hereket nêkerd, çi hêf ke nê zon raver şono, nê kî xelesîno ra.
L.Amed, Tewro peynî nê rojê zehmetî de şîîr heskerdoxan ra seba nuştîşê şîîrê peşnîyazê to çî yê?
Î.Xaşxaşe, Edebîyat de şaxa şîîrê, zaf muhîma. Mi gore cûyê bi xo şîîrê yo. Cûyêyo bê şîîrê, bêmaneyo. Zerya ke şîîrê nêgina piroî zê şewa bê Aşme ya. Têng û tarîya.
Naçîzane ez wendekaranê şima ra vana ke, gelê dostan, bitaybetî demanê tarîyan û wextanê bêkesan de şemiga şîîrê ra kelê xo bibirne û dergayê şîîrê kuyê. Şima ke îqrar da şîîrê û zerîya xo ci re rakerde, zerîya şima de hevî zîl dane. Moralê şima beno berz, beno zixm. Yamo, yamo bêşîîra kirmanckî memane. Kitabê “Aşma Zerde” kî zê her kitabê kirmanckî, verba asîmîlasyonî de serewedernayêne û îtîraz kerdêna ma îfade keno. Kitabî re, zonê xo re, yanê xo re wayîr vejîye ke, texxê asîmîlêkerdoxanê zaliman rew birijîyo.
“Aşma Zerde” Kirmancan re xêrlî/xêyrîn/bimbarek bo.Not : No roportaj rojnameya Ö.Politika î.xaşxaşe de kerd bî.