Gaxanê şima fîraz bo.......
Çimê resmî:pelga anfkirmancki.com
GAXAN
Kal amê, gaxan amê
Kalo gaxanê ma amê.
Xêr ama, xêr ama
sera neweyê xêr ama.
Oxir bo, oxir bo
sera kanê rê oxir bo.
Hay kîme, huy kîme
wele xo ser qîloz kîme.
Hay kîme, huy kîme
ewro mirdî kay kîme.
Kal amê, gaxan amê
Kalo gaxanê ma amê.
Oxir bo , oxir bo
sera kane rê oxir bo.
Kal amê, gaxan amê
Kalo gaxanê ma amê.
Xêr ama, xêr ama
sera neweyê xêr ama.
Oxir bo, oxir bo
sera kanê rê oxir bo.
Qese : Îbrahîmê Xaşxaşe.
Qeyde : Soner Soyer.
Aranje : Ahmet Tirgil. E-Piyano, Midi Kontrabas, Midi Metalefon, Gitar, Vokal.
Amade kerdoxê klîbe : Umut Gündüz
Vokalî : “Koma domananê Atelyayê Ropel Sanatî.” (Ropelsanat çocuk korosu)Qeyd kerdoxê vengî û mîx/masterîng î : Erdoğan Yarar.
Bawerî û Kulturê Kurdan de Cayê Gaxanî,
Gaxan roşanêde fîraz ao û xelî bawerî û kulturan de ca gureto. Gore tayê nuştoxan, mabênê Gaxan û roşana Zerdeştîyan Gahanbarî de tekîlîye est a. Aye ra Gaxanî bene resnenê Zerdeştîyan. Tayê çimeyî kî bene resnenê Mîtraîzmî. Xiristîyanî na roşane zê rojbîyayişê pêxamberê xo Hz.Îsayî fîraznenê. Yarsanî (Kakayî) kî hîre rojî rojê cênê dima kî fîraznenê. Kurdanê ezdîyan mîyan de namê ne roşanî “êzî”yo.
Kurdan mîyan de Kalo Gaxanî ra, ca bi ca, Gaxan, Gaxand, Gaxandê, gaxend, goxend, Kosegelî, Kalo, Sernewe û Sersal kî vajîno. Gaxan, kurdanê sunîyan mîyan de çiqas ke tayê cayan de bifirazîyo kî, tesîre îslamîyetî û asîmîlasyonê dewlete ra sebeb çi hêf ke hema-hema bîyo vîndî. Bi taybetî, roşana gaxanî tewr zêdêrî kurdanê elewîyan mîyan de candar êna cûyene û fîraznayene. Gaxan, kurdanê elewîyan mîyan de 21yêqanune de dest keno ci. Gore tora, hîre rojî rojê guretêne ra dima, mîyaz(pêsare) ê xo vila kene û dima kî gaxanê xo fîraznene.
Gaxanê kurdanê elewîyan mîyan de cem kî esto û wayîrê cayê de muhîmîyo. Na nuxte de merdim şîkîno vajo kê, Gaxan de çalakîya tewr muhîme û balkeşe cerayîşê Kalik (Kalê Gaxanî) û Fatike yo. Kalik merde Fatike yo. Fatike hetê seran ra Kalikî ra ciwanera. Pîştîya Kalikî de turik ya kî hermeyê sero heqîve, destê ê de kî gapole (çogane) esta. Kalik û Fatikê çeyê bi çeyê fetelîne, çîyê werî are dane. Demê cereyîşê kalik û Fatike de doman û xortî kî dormeyê Fatike de ênê û şone, dest erzêne ra fatike. Kalik seba ke Fatike domanan û xortan ra bişevekno, ebi gapola xo dano înan ra kê pê durî şore. Demê çeyê bi çeyê cerayîşê Kalik û Fatike de torbewan kî înan de cereno. Torbewan , seba kê çîmîye werîyê kê are dîne pîştî kero, wazîfe ceno.
Demê cerayîşî de cîya cîya vateyî vajîne.
Ê vateyan ra jû numineyê:
Serê sere, binê sere, Kalik nawo no çêver de amo zerre, Xizir! çimê kesî pêy de meverde.Şandê gaxanî/sera newîye de êndî wext amo, Kirmanca rojê xo gurewto, mîyaz (pêsare) ê xo kerdo vila. Jû çeyê de êne pêser, çîyê werîyê ke Kalik û fatike dê arê ra, wer kenê hazir û ebi coşêde xurt kêfweşîye kenê û Gaxanî fîraznenê. Rûmete kultur û tarîxî yê ke zêdêrî balê komelî , balê domanan ancene roşan ê. Roşane, mabêne az û uzê komelî de pird a. Kultur û zon, hafiza komelana û kamîya şarana. Jû şarî ke kultur û zonê azê xo nêresna uzê xo, beno vîndî.
Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî (Zaza)-IKK e.V. Berlînî kî sera 2001 de ebi ne hasasîyetî amê ava kerdene. Ava kerdena xo ra nat, ancîya ebi nê hasasîyetî hereket kerd, xizmeta zon û kulturê kirmancî kerde. Na projekta “Kilama kalê Gaxanî” kî xizmetanê înstîtutî ra jû ya. Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî(Zaza)- IKK e. V. Berlînî na projekte şexsê domananê Kirmancan de dîyarîya domananê cîhanî pêroyine keno. Gaxanê şima fîraz bo û bibo wesîla haştîye û biratîye.
Kirdaskî/Kurmanckî
Di Çand û Baweriya Kurdan de Cîhê "Gaxan"ê,
Gaxan cejnek pîroz a Olî ye. Bi gor hin nivîskaran têkiliya Gaxan û cejna Zerdüştiyan "Gahanbar" bi hevûdû re heye. Ji ber vê yekê Gaxanê heta Zerdüştiyan dibin. Bi gor hin çavkaniyan têkiliya wê bi Mitraizmê re heye. Xiristiyan (Katolîk, Protestan û Ortodoks) vê cejnê wek roja rojbuna pêxemberê xwe Hz Îsa pîroz dikin. Kurd jî navê Gaxanê li hin deveran wek Kalo Gaxan, Gaxan, Gaxand, Gaxande, Gaxend, Goxend, Kosegeli, Kalo, Sernewe û li hin deveran jî, Sersal e.
Gaxan, bi giştî di nav kurdan de bi taybetiyek wek cejn pîroz be jî mixabin em dizanin ku bi bandora Îslamiyetê û polîtîkayên asîmîlasyonî yên dewletê di nav sunniyan de hindik mabe jî hema hema hema wenda bûye. Tenê wek çandî tê nirxandin. Kakayî an jî Yarsanî di heman demê de piştî sê roj rojiyê, pîroz dikin. Ev Cejn ji aliyê Kurdên Kakayî wê wekî "Rojê Memewî" û yên Êzidî jî wekî "Êzi" bi nav dikin.
Gaxan, bi giştî di nav kurdên Elewî de tê jiyankirin. Bi awayek din piraniya Kurdên Elewî Gaxanê didin jiyandin û pîroz dikin. Cejna Gaxanê, di nav Kurdên Elewî de di 21 ê Kanûnê de destpê dike. Sê roj rojî tê girtin, xwarinên çabdî (pêsare) tê belavkirin û piştre Gaxan tê pîrozkirin. Li ba Kurdên Elewî Cem jî Cîhek xwe yê girîng heye. Tê gotin ku di Gaxanê de, ya girîng ew e ku Kalik û Fatik mal bi mal digerin. Kalik, mêrê Fatikê yê kal e. Di destê wî de Gopal heye. Fatikê, jina Kalik e û bi gor wî pir ciwan e. Li cem wan jî kesek bi navê çiwalvan, ji bo parastina Kalik û Fatikê û tiştên kom dike heye. Bi gor kevneşopiya kevnare ya Kurdên Elewî, di Cejna Gaxanê de Kalik û Fatik bi tevî çiwalvan ji bo mizgîniya sala nû bidin, mal bi mal digerin û xwarinên wek ( rûn ard, şekir) hwd. kom dikin. Ev yek heta êvara sersalê didome. Di vê gerê de xort dixwazin dest bavêjin jina kalik, kalik jî bi gopalê xwe êrîşê wan dike û dixwaze Fadikê biparêze.
Di vê gera Kalik û Fatikê de hin gotin û hevokên kevneşopî hene. Mînakek:
Serê salê binê salê
Kalik vaye hatiye malê
Mala ku tiştek bide,
Xizir zarokek bide wê bûka malê
Him kirmanckî (Zazakî) him jî Kurmanckî van gotinan bi awayên cûda cûda têgotin û watedar in.
Êdî dem hatiye û şeva sersalê li derî ye. Rojiyên hatine girtinê bidawî bûne. Xwarinên çandî yên wek (bavko, xwarinên hevîrî yên bi rûn) hatine belavkirin. Ji xwarinên ku hatine komkirinê hinek jê li desttengan hatiye belavkirin, bi yên mayîn jî xwarinên cûrbecûr hatine çêkirin, sersal bi coş û şahî tê pîrozkirin. Di çand û nirxên dîrokî yên ji aliyê civakê, bi taybetî jî ji aliyê zarokan de tiştên herî zêde bal dikişîne ser xwe Cejn in. Cejn, nivşên nû şûnve dibe, di navbera zarokan û dîrokê de dibe pire, wan di şiverêyên dîrokê de dide meşandin û bi rehên wan ên dema borî dide nasîn. Nirxên bingehîn yên ku gelan dike gel û civakan dike civak, çand û zimanê wî, ku wenda bû, tê wateya wendabûn û ji holê rabûna wê.
Înstîtûta Ziman û Çanda Kirmancî (Zaza) - IKK. e. V Berlin Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî (Zaza)-IKK.e.V Berlin di sala 2001ê de bi van hestan û girîngiyan ava bû. Ji roja ku ava bûye û vir ve xebatên xwe li ser çand û zimanê Kirmancan dimeşîne. Ev proje jî ji xebatên Înstîtûtê ji bo zarokan tenê yek xebatek e. İnstitût vê xebata giranbiha di kesayetiya zarokên Kirmanc de diyarê hemû zarokên Cîhanê dike. Sersala we Pîroz be. Sersal bibe sedema aşîtî û biratiyê.
Türkçe
Kürt Kültür ve Inancında Gaxanın yeri
Gaxan kutsal/dînî bîr bayramdır.Kimi yazarlara göre Gaxan ile Zerdüştülerin bayramı “Gahanbar” arasında bir ilişki vardır. Ona sebeb Gaxanı zerdüştülere kadar götürüyorlar. Bazı kaynaklarda Mitraizm ile ilişkilendiriyorlar.
Hıristiyanlar (Katolikler, Protestan ve Ortodokslar) bu bayramı, kendi peygamberleri Hz. İsanın doğum günü olarak kutluyorlar. Kürtler de Gaxanın ismi kimi yerde, Kalo Gaxan, Gaxan, Gaxand, Gaxande, Gaxend, Goxend, Kosegeli, Kalo, Sernewe ve kimi yerde ise, Sersal dır. Gaxan, genel mana da kürtler arasında kutlanan bir bayram özeliğini taşıyor olsada, billiyoruzki islamiyetin tesiri ve devletin asimilasyoncu politikaları sonucu suni kürtler arasında ufak tefek yerler dışında mahlesef nerdeyse kaybolmuş durumdadır. Sadece kültürel olarak değerlendirilmektedir. Kakayi ya da Yarsaniler aynı dönemde üç günlük oruçlarından sonra kutluyorlar. Bayram kakailerde “Rojê Memewî” olarak isimlendirilmektedir. Ezidi kürtlerin de ise bu bayramın ismi “Ezi” olarak adlandırılmaktadır.
Gaxan, genelikle alevi kürtler içinde yaşam alanı bulmuş durumdadır. Diger bir değişle, ekseriyeten alevi kürtler Gaxanı yaşatıp kutluyorlar. Gaxan bayramı, alevi kürtler arasında aralık ayının 21inde başlar. Üç gün oruç tutulur, miyaz (pêsare) dağıtılır ve ardında gaxan bayramı kutlanır. Alevi kürtlerde gaxanda Cem de önemli bir yer tutmaktadır.
Denilebilinir ki, Gaxan da en önemli geleneksel ritüel Kalık ve Fatıkenin kapı,kapı dolaşıyor olmalarıdır. Kalık, Fatıkenin yaşlı kocasıdır, ellinde baston, omuzlarında heybesi vardır. Fatıke Kalık´ın eşidir ve ona kıyasla çok gençtir. Her ikisinin yanında onların evlerden topladıkları yiyecek maddelerini taşımak ve fatıkeyi korumakla da görevli bir tane de torbacı vardır.
Gaxan bayramının önemli geleneksel ritüellerinin başında Kalık ile Fatıkenin kapı kapı dolaşıyor olmaları gelir. Kadim gaxan geleneğine göre, kalık (yaşlı dede) eşi Fatıke ve torbacı ile birlikte kapı, kapı dolaşarak insanlara hem yeni yılın müjdesini veriyorlar, hemde yiyecek maddelerini (yağ, şeker, un vs.) topluyorlar. Bu usul yeni yıllın akşamına kadar devam eder. Bu kapı, kapı gezmelerde gençler yaşlı dedenin genç ve güzel karısını ellemeye, yani taciz etmeye çalıştıklarında dede ellindeki bastonuyla gençleri uzaklaştırmaya ve karısı Fatıkeyi korumaya çalışır.
Kalık ve Fatıkenin kapı kapı dolaşmaları esnasında söyledikleri geleneksel söylemler vardır.
Bîr örnek:
Yıllın başı, yıllın sonu
Dede budur haneye girdi.
Eşya veren hanenin gelinine,
hızır bir evlat versin.
Bu söylemin hem Kirmanckî (zazakî) hemde Kirdaski/kurmancki varyantları aynı manadadır. Artık vakit gelmiş, zaman dolmuş yeni yıllın akşamı gelip dayanmıştır. Tutulan oruçlar açılmış, pişirilen miyazlar/pêsareler (bavko/hamurdan yapılan yağlı ekmek) dağıtılmıştır. Toplanan erzaklardan bir kısmı ihtiyaç sahiplerine verilirken, kalan kısmı ile yemekler yapılıp eğlence düzenlenerek neşe içinde yeni yıl karşılanıp kutlanılır.
Kültür ve tarihi değerlerin toplum tarafından, özelikle çocuklar tarafından en çok ilgi çekenleri, en çok alaka görenleri bayramlardır. Bayramlar yeni nesili geriye götürüp tarihin koridorlarından gezdirerek geçmiş ile, kökleri ile buluşturan bir köprü misalidirler. Bir halkı halk eden ve bir toplumu toplum yapan temel değerleri olan kültür ve anadillinin kaybolmasıyla, o toplum ve halkında tarih sahnesinden silineceğinden şüphe yoktur.
Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî (Zaza)-IKK.e.V Berlin (Kirmanc(Zaza) Dîl ve Kûltûr Înstîtûsû IKK Berlin) 2001 senesinde îşte bu saîkler, bu hasasîyet ile kuruldu. İnstitut, kuruluşundan buyana Kirmancların dîllî ve kûltûrûnün yaşatılması ve gelecek kuşaklara aktarılması hususunda faaliyetlerini yürütmektedir. Bu proje de institütün çocuklara yönelik çalışmalarından sadece bir tanesidir. İnstitut, bu değerli projesini Kırmanc çocuklarının şahsında tüm dünya çocuklarına armağan etmektedir.
Yeni yıllınız kutlu olsun. Yeni yıl barışa ve kardeşliğe vesile olsun.
Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî (Zaza)-IKK. e.V. Berlin
Berlîn, 27.12.2020