Cayê Gaxanî-Munzur Çem

Bawerî û Kulturê Kurdan de Cayê Gaxanî

Munzur Çem

Tawo ke merdim biwazo komelê rindêr nas bikero, ey ser o analîzê virazo, ganî tena bi rewşa ro-janeye nêmano, peyser şêro qayîtê tarîxî kî bikero. Tradîsyonê miletî yê ke ma rastê ci yenîme, înan ra tayê demkî yê. Bi taybetî ki demo ewroyên de rîyê raverşîyayîşê komunîkasyonî ra komelî zaf rew tesîr danê yewbîn, esteyê kulturî zaf bi lez vila benê. Mavajîme parçeyêde muzîkî ya kî fotografê tawo ke kewt înternet, eynî sanîye de her hetê cîhanî de merdim şîkîno bivîno, goş bidone.

Labelê tayê esteyê miletan kî estê ke tarîxî yê, koka xo peyser şona resena demanê verênan. Bi taybetî kî şanikî, destanî, vateyê bavûkalan, rîtuelê dînî û roşanî wina(nîya) yê.

Rûmetê kulturî û tarîxî, azê neweyî peyser benê korîdorê verênî, mabêne înan de têkilîye nanê ro, înan yewbîn ra girê danê. Mîyanê nînan de, rûmetê ke tewr zêde û hîra bala komelî ancenê, bi bawerîya mi roşan ê. Bi taybetî kî seba domanan roşanî zaf muhîm ê, domanî bi heyecanêde girs beşdarê înan benê. Komelê kurdan no het ra xeylê zengîn o. Howte-mal (Howtemalo Pîl, Howtemalo Qiz), Newroze, Keleverdan, Xizir, Gaxan ûêb.

Sebebo ke rojanê verenîya ma de Gaxan yeno, ez wazen tîya de ey ser o çend paragrafan binusnî. Gaxan çik o, kotî ra yeno û şarê ma ey se fîraz keno; ez xover bidîne ke cewabê bidîne nê persan.

Tayê çimeyan de çekuya Gaxanî, sey çekuyêda armenkî yena nîşandayene labelê na îdîa çiqas rast a, ez emîn nîyane. Mi derheqe na çekuye de nuştox Eskerê Boyikî de qesey kerd, ey „Qet mi na çekuye nêhesna, armenkî de ez rastê ci nêamane,“ vat. Seke wendoxî zanenê Eskerê Boyik kurdê Armenîstanî yo û armenkî baş zaneno. 2013 de seba konferansê ez û tayê em-bazê ke lehçeya xo kirmanckî ya, ma şîme Erîwan.

Konferans de qalê Roşanê Gaxanî ame ra labelê entellektualanê armenîyan ra kêsî nêzane ke Gaxan çik o. Na çekuye ci rê zaf pêşe amê. Peyê cû, vakurê Kurdîstanî ra embazêde dêsmijî „Na çe-kuye çekuya armenkîyê rojawanî ya“ vat labelê no vate, şikê mi rê derman nêbî. Nêbî, çi ke sey heme xristîyanan Noel seba armenîyan kî rojêda dînî ya û zaf muhîm a.

Eke nameyê nê roşanî „gaxan“ armenkî bo, ganî entellektuelê armenîyan ey bizanê û nas bikerê. No hal de merdim besenêkeno bi rehetîye vajo ke „Na çekuye armenkî ya?“ Îhtîmal o ke çekuye eslê xo de yê ziwananê bînan a û tayê herêman de ar-menîyan kî xebitna.

Goreyê tayê nuştoxan, mabêynê Gaxan û roşanê zerdeştîyan Gahanbarî de têkilîye esta. (Mavajîme Dêrsimî û C. Bender). Prof. Dr. Nimet Yıldırım seba „Gahanbar“î, „Roşanê zerduştîyan o ke serre de şeş rey yeno fîrazkerdene,“ vana. Malmîsanij kî nuşteyêde xo de „Gahanbar“ û „Gaxanî“ ser o vindeno û derheqê înan de agahdarîya cêrêne dano:

„Çimkî dînê Zerduştî de şeş hebî roşanî serri estî ki yînî ra vanî „Gahenbar“ yan zî „Gehenbar“. Zi-wanê Pehlewî di nê roşanan ra vanî „Gasanbar“. Tirê eleqey „Gaxan“ û „Gahenbarê Zerduştîyan esto? Ziwanê Pehlewî di roşanê şeşin ê Zer-duştîyan ra „Hemespetede“ vajiyêno. Kitabê muqeddesê Zerduştî di yanê Avesta di namey ney „Hemespesmeideyeh“ o. Bawerîya Zerduştîyan gore, roşan yan zî şahîya „Hemespesmeîdeyeh“î rojê 360`inê serri ra heta 365`inê serri dewam kerdînî û yînî nê panc rojê peyênê serri bi şayî û keyfî viyarnaynî…

„Rojê „Hemespesmeîdeyeh“î, teqwîmê mîladî ra gore raştê rojanê 16-20`ê aşma Adarî (mart) yenî. Zeki mi va, „Hemespesmeîdeyeh“ „Gahenbar“anê Zerduştîyan ra ê şeşin o. Nameyê „Gahenbar“ê pancin ê Zerduştîyan „Mîdyarim“ o û me`na yê „or-teyê serri“ wo, 75 rojî „Gahenbar“ê şeşîne ra ver o, roşanê xeleqiyayîşê heywanan o û teqwîmê mîladî gore raştê rojê verênê aşma Janvîye (janvîer, ocak) yeno“.(1)

Merdim ke tarîxê roşanê zerduştîyan „Mîdyarim“î ano verê çiman, bese keno vajo ke têkilîya nê roşan û Gaxanî yewbîn ra esta. Gaxanî kurdan û xrîstîyananê ortodoksan eynî dem der o ke no kî 13 rojî yê katolîk û protestanan ra dime yeno. Goreyê serrnameyê mîladî 6ê aşma yewine yo. Xrîstîyanan de tarîxê nê roşanî şono reseno Hz. Îsayî. Xrîstîyanî ey sey rojbîyayîşê pêxamberê xo qebul kenê. Labelê tayê çimeyî, nê roşanî peyser benê resnenê mîtraîzmî. Roja fîrazkerdişê Noelî 25ê aşma kanûn a. La na roje, xrîstîyanênî ra ra-ver sey rojbîyayîşê Mîtrayî ama qebulkerdene.

Tawo ke mîtraîzm Împaratorîya Roma de beno dîno resmî, 25ê asma 12yîne kî sey roşnêde resmîyî yeno fîrazkerdene. Wezîrê Kulturî yê Kur-distanî yo verên Felekeddîn Kakayî yo ke pîranê yarsanîyan ra yew o, no derheq de wina (nîya) nusneno: „Roşanê Yelda (...) yo ke rojbîyayîşê Mîtrayî temsil keno, 25ê kanûne der o. Seba ke na roje de bi-werê (burê), Mehrperweran qerpuz û hinarî seve-knêne. Peyê cû, mitraperwerî ke mecbur mendî, îbadedê xo dizdîya/nimite kerd, xrîstîyanan (desthi-latdaran M.Ç.) seba ke înan medejnêne, no roşan azad kerd labelê sey rojbîyayîşê Hz. Îsayî…“(2)

Eynî nivîskar têkilîya zerduştîyan û nê roşanî ser kî wina (nîya) vano: „Newrozî ra dime roşanê zerduştîyan o tewr muhîm, Mehrgane yo û rojê ke payîz qedîno edî zimistan dest pêkeno de yeno fîrazkerdene“... (3) Bi qenaatê mi roshano ke tîya de F. kakayî qal keno bi Gaxanî ra yew ê.

Gaxan, Her hetê Vakurê Kurdîstanî de yeno zanayene. Taye cayan de têsîrê îslamîyetî û asîmîlasyonê dewlete ra hema-hema ke vîndî bîyo labelê tayê herêman de cande yo. Tewr zêde mîyanê kurdanê elewîyan de civîyîno û roşanêde dînî yo. Dustê naye de mabênê kurdanê muslumanan de kulturî yo.

Yarsanî ya kî kakayî, eynî dem de hîrê rojî roje gênê (cênê), o ra dime kî roshanî fîraz kenê. Nameyê nê roshanî „Rojê Mernewî“ yo. Kurdanê êzdîyan nameyê nê roshanî „êzî“ yo.

Komelê kurdan de cîya-cîya nameyê nê roşanî estê: Gaxan, Gaxand, Gaxandê, gaxend / goxan / goxand / goxend, Kosegelî, Kalo, Serrnewe û Ser-sal ûêb.

Goreyê herêman, mîyanê fîrazkerdişê Gaxanî de ferqî estê. Mavajîme tayê cayan de bizike pewjîna. Na bizike hem ronin a hem kî vezd (vozd) o ke sey(jê) lovikan ya kî nukan amo hurdîkerdene te der o. Beno ke îzehkerdiş lazim nêbo la ez ancî kî vajî: Bizike nano pankerdeyo gilover o û qalindîya xo hendê qalindîya 2 bêçikan a.

Kirmanckîya Dêrsimî de, şeklê xo senê beno bibo (ronin-bêron, qalind-tenik, glover-çarkoşe); nano ke seba rîtu-elanê dînî ama amadekerdene ra „pêsare“ ya kî „mîyaz“ (nîyaz) vajîno. (4) Tayê cayan de zerfetî herinda pêsareyî gêna. Ge-gane kî zerfetî û danî pîya yê. Tayê cayan de kî sirê amadekerdişê mîrê pêsareyî de, kewanîye ze-likan kena mîyanê mîrî, winî (henî) pewjena. Nê, zelikê işaretkerde yê; mavajîme ke kertik-kertik ê ya kî dergîya xo cîya ya û her şekîlî maneyêda xo esta.

Mesela yew kertik dizdênî, 2 kertikî zengînîye, 3 kertikî bextewarîye îfade kenê. Eslê xo de no seba domanan o. Goreyê îşaretî, demo ameyoxê do-manî/domane ser o yeno qeseykerdene. Mavajîme ke zelikê dizdîye nîşanê dizdbîyayîşî, zelikê zuran nîşanê zurekerîye, zelikê bextewarîye nîşanê bextewarbîyayîşî, zelikê zêngînîye, nişanê zêngînbîyayîşî yo yo ûêb.

Gaxanê kurdanê elewîyan de, cem kî esto û wayîrê cayêde muhîmî yo.(5) La merdim şîkîno vajo ke Gaxan de çalakîya tewr muhîm û balkêşe, gêrayîşê Kalik (Kalê Gaxanî / Kalo Gaxan / Kalo) û Fatike (6) yo. Kalik mêrde, Fatike kî cinî ya û hetê serran ra Kalikî ra ciwanêr a. Piştîya kalikî de tûrik ya kî harmeyî ser o heqîve; destê ey de kî qapole / bastone esta. Kalik bi Fatike ra ber bi ber (çêver bi çêver) fetelînê, çîyê werdişî danê arê. No mîyan de doman û xortî kî dormeyê Fatike de yenê-şonê dest erzenê ra ci (6) labalê Kalik seba seveknayîşê aye bi gapole dano înan ro ke dûrî şêrê.

Demê gêrayîşî/cêrayîşî de cîya cîya vateyî vajînê. Mavajîme ke nînan ra yew wina (nîya) yo:


Serê serre, binê serre,

Kalik nawo no çever de amo zerre

Xizir!

Çimê kesî pey de meverde.

Eynî vengdayîş kirdaskî de kî esto:

Serê salê, binê salê

Xizir vaye hatîye vê malê

Xwedê lawikek bide bukê / buka vê malê.

Eke bî şan, doman û ciwanî keyeyê de yenê pêser, çîyo ke kalikî do arê wenê û keyfweşîye kenê.

Bi kilmîye ke vajîne:


Gaxan bawerî û kulturê kurdan de cayêde muhîm gêno. Labelê ci heyf ke sey (jê) rûmetanê ma yê bînan o kî roje bi roje beno vîndî. Komel û dezgehê elewîyan no derheq de bêveng ê. Sazîyê kurdan kî qet çîyê nêkenê.

Elewî nêkenê, çi ke nêzdîyê temamîya dezgeh û sazîyanê înan, xeta xoasimilekerdishî ser o karê xo ramenê. Hetê ra dewa musilmanîye kenê û ser o kî vanê ke „musilmanê rastkênî ma yîme.“ Seba înan, Gaxan yê xrîstîyanan o û hewce nîyo ke elewî ey fîraz bikerê. Elewîyen de her milet bi zi-wanê xo îbadet keno. La elewîyan ziwanê îbadeti kerdo tirkî. Chîye ke dewlete pê wesh nîya, înan ra dûrî vindenê ke no ki rastiya xo ra dûrvindetiish o.

Ez bi xo elewênî çarçewa îslamî de nêvînen. Çiqas ke tayê elementê musilmanîye tede estê kî elewênî, teverî dînê îslamî de bawerîyêda xoser a. La sey vatena înan bo kî sebeb çin o ke merdim tradîsyonêde sey Gaxanî rê wayîrîye mekero. Pîûkalikanê ma o fîraz kerdo ya nê, bêguman kerdo. Ewro hîna kî mîyanî sharî de cande yo ya nê? Shik chin o cande yo. Ke wina(henî) yo, ma qey nê tradîsyonê xo yê delalî terk bikerîme?

Elewî-sunnî ferq nêkeno; kurdî kotî benê bibê, se kenê bikerê, ganî Gaxan kî tede, ûsul û toreyanê xo yê kulturî û dînî rê wayîr vejîyêne, xover bidêne ê vîndî mebêne. Kam wazeno goreyê teqwîmê mîladî, kam wazeno goreyê yê rumî, 25ê menga 12yine de Gaxanî fîraz bikero.

Bash o, se bikero, se fîraz bikero? Cewabê na perse zor nî yo. Bavûkalan ke se kerdo, chitur fîraz kerdo, Winî (henî) bikero. Mavajîme desteyê çilayan ra cifîyone. Mîyazê Gaxanî bipewjo (bi-pojo), mîyanê derûcîran û nasûdostan de vila bi-kero. Wayîrê nê roşanî (bayremî) her ca de bêrê pêser, şahîye bikerê. Kalê Gaxanî wa ber bi ber (çêver bi çêver) bivifetelîyo, mîjdanîya Gaxanî bidone şarî. Domanî bi kincûkisveto xemilîyaye ey fîraz bikerêne. Serra verenîya ma, yanî 2018, sergêra 80. ya je-nosîdê / kokbirê Dêrsimî ya. Emser, çila Gaxan û Xizirî wa bibo xeyrê qurbananê nê jenosîdî.

Gaxanê şima pîroz bo wendoxê delalî!.

Cêrnotî:

Mitra: Kulturê şaranê Arîyan de Heqê Tije yo,

Mehr/Mîhr: Nameyêde Mîtra yo,

Mehrperwer: Kesê ke Mîtrayî sey homayî / Heqî qebul kenê.

Çimeyî



1) Malmîsanij, Armanc, Stockholm, 1992, hej. 135, r. 10,

2, 3) No tekst, Festîvalê Kultura Laleşî yo ke menga nîsane ya 2012yîne de Duhok de ame amadekerdene de qeseykerdişê Sey Felekeddîn Kakayî yo. Qiseyê pîr Sey Felekeddinî, 2.10.2012 û 9.10. 2012 de, rojnameyê „Hewlêr“î de amo weşanayene. Sorankî ra çarnayoxê tekstî Casim Rênas o,

4) mîyaz (nîyaz), 5) No derheq de seba haydarîya zêdîye niyade Munzur Çem „Gülümse Ey Dersim, Deng Yay. 2013, Îstanbul, qismê 19ine, -Munzur Çem, Dersim Merkezli Kürt Aleviliği“, Weşanxaneyê Vateyî, 2011, Îstanbul, r.58,

6) Noelê katolîk û protestanan de Kalik tena gêreno, yanî cinîke leye de çin a. La mavajîme Rusya de Kalik û cinîya xo pîya gêrenê. No het ra kurd û ortodoksî nêzdîyê yewbînî yê,

7) Dest raciestene: bi tirkî sarkıntılık etmek. (Dest erzanê ra ci: sarkıntılık ediyorlar).