SİR Û KERAMETA “NONO CEW, DOYO TİRS”Î!

Munzur Çehmî de Roportaj:

SİR Û KERAMETA “NONO CEW, DOYO TİRS”Î!..
Roportajkeroxe: Pınar Yıldız

Vîst serrîya Gruba Xebate ya Vateyî qedîya, to vizêrî a salone de çi hîs kerd?
Her çî ra raver, mi na raye Dîyarbekîr baş nêdî. Kaleka merdimi de ke ceng bî, vengê top û tankan, vengê tifangan ke ame, teyyareyê cengî ke şew û roj sereye merdimi ser o fetelîyayî, merdim se xo rind hîs bikero? Têsîrê na rewşa xirabe tena mi ser o nê, her kesi ser o esto. Bêguman na rewşe têsîr da şewa ma kî.
Şewe de, her çî ra raver peyser şîya, kar û gureye Grûbe ser o fikirîya. Çîyo ke ma hetanî ewro kerdo, mi ard vere çimanê xo û ez xo bi xo persa: ”Ma kotî ra ameyîme kotî?
Gama bîne, ciwanêde bîn mi ra persî pers kerdî, mi ey rê qalê meseleyê kerd, to ra kî vajîne. 1957 ya kî 58 bî, baş nîno mi vîrî; mi newe dest kerdib ci, şîyêne mektebe. No dem de xortê Dêrsimî yê ke Îstanbul de unîversîteyan de wanenê, bi nameye “Tuncelî Kultur Dernegî” komelê nabî ro. Tabi o taw mi nêzanêne, ez peye cu musana. Înan, bi nameye “Cêride-i Dersim” rojnameyê çap kerdêne. Rojê xortê ame çê (1) ma de bî mêman. Xortî rojnameyê xo de ardîbî ez emîn nîyane la texmînê mi “Ceride-i Dersım” bî. Çiqas ke gazeta bi tirkî bîye kî ez tede rastê yew cumle ziwanê ma amane. Caydê “Nono cew, doyo tirs” (2) nuştîbî. Bêguman beno ke na cumle ra qederî kî kirmanckî bî hama ez rastê ci amane mi xo vîrî ra kerdo.
Nono…?
Ya, “Nono cew, doyo tirs”. Têsîrê nê çar çekuyan mi ser o giran o. Tawo ke mi ê çar çekuyî dî zerrîya mi gîrîye, ez kewta heyecan û ama-şîya mi wend. Seba no hal sir û kerameta “Nono cew, doyo tirs”î ya.
Tenya cumleyêk?
Ya, yew cumle. Ez çira qalê na mesela ken. Ma halede henî xirav de bîme ke ziwanê ma de yew cumleya nuştekî kî keyf dêne ma, zerriya ma de hîsê neteweyî tiz kerdêne. Ewro, kovarî vejînê, kitabî vejînê, kêmî bo kî televîzyonan de programî estê ûêb.
Ma ke serranê şima de bîme, kesî ma de nê meseleyan ser o qisey nêkerdêne. Nêkerdêne, çi ke nêzanayiş bî. Yew kelîmê kurdkî nuştiş û wendiş suc bî. Mavajîme, telebeyêde unîversîte ke yew çekuye bi kirmanckî bi nuştêne ya ki kombîyayîşêde bivatênê, beno ke heqa wendişî vîndî bikerdêne.
Şewa Kulturî, firsat da mi ez reyna rewşa ziwan û kulturê ma ser o fikirîya, mi muhasebeya vizêr û ewroyî viraşte. Hetê ra raversîyayîş keyf dano merdimi, hetê ra kî asîmîlasyon zaf aver şîyo, millet ziwanê xo ra xeylê kewto durî, keyfê merdimi remeno. Tawo ke ez peyser şîya, vîzêr û ewro sana têaver kî xo bi xo mi va “Xwezila ma tayêna rew dest bi xebata ziwanî bikerdênê, tayêna întensîf bigureyêne”.
Vate hem sê kovar hem zî sê weşanxanî esto. Seba to tarixê weşangerîyê kurdan de ca û rolê Vateyî çi yo?
Bêguman çapkerdişê kovara Vateyî karêde tarîxî yo. Beno ke ewro ma naye zaf ferq mekerîme hama demo ameyox de; vîst, hîris, pancês serre ra dime şar na rastîye vîneno. Çi ke karo ke ewro yêno kerdene, o dem de başêr bêro dîyene ke çiqas muhîm o. Mesela kurdî ewro zaf minetdar ê ke Ahmedê Xanî vejîyo, Mem û Zîn nuşto. Ya kî ma pê Mewludê Ahmedê Xasî serberz îme. Xebatê winasî lingan ser o vindetişê ziwanê ma de kemerê çengeyî yê.
Demo amayox de, tawo ke millet tayêna heşar bî, ziwanê ma bî ziwanê perwerdeyî, o taw nuhîmîya xebata ma kî tayêna rind yena fehmkerdene. Odayêda tarîye bifikire; ti vînena ke a oda de rojê çilayê amêracifîstene. Çila se kena? Çila, tarî kena vila, oda kena roştî. Seba mi, ziwan û kulturê ma de rolê Vateyî no yo, ez henî vînen.
To gama bîne biney behsê ci kerd la ez wazena rayna bipersê, to raya verên nuşteyê kirmanckî key dî?
Cumlya kirmanckîya ke raya yewine mi dîya, mi cor qal kerdo. Raya dîyine kî ez Ankara de rastê 2 çekuyanê kirmanckî amane. Tabî qestê mi 2 çekuyê nuştekî yê. Dormagê 1968-69î de “Bêşevler” vanê semtêde Ankara esto; rojê ez uca fetelîyêne, mi nîyada ke berê dukanê ser o “nono tost” nusîyo. Ê kelîmeyî kî zaf tesîrêde pozîtîf da mi, keyfe mi pê ame. 1969-70î de Anakara de “Devrimci Doğu Kültür Ocakları” vajîyêne komelê bî. No komel, hetê ciwananê kurdan ra amebî ronayene. Çiqas ke destebera mi ra ame, ez şîyêne uca. Tabî, uca hem kurdki amêne qiseykerdene hem ki ez rastê tayê nuşteyanê kurdkî amane. Zêde nêbî la bî.
1975 ra dest pêkerd, kurdan kovar û rojnameyê vetî, kitabî çap kerdî. Ma vajîme Rizgari bî, Devrimci Demokratlar bî, Özgürlük Yolu û Roja Welat bî, peye cu Tîrêj vejîya ûêb. Nê rojname û kovaran ra Özgürlük Yolu û Devrimci Demokratlar bi tirkî bî labelê ge-gane ca dêne kurdkî kî. Roja Welat a ke her 15 rojî de reyê vejîyêne, bi kurdkî û tirkî bîye. Tîrêj tena kurdkî bî. Sey xeylê ciwananê kurdan ez kî bi raya rojname, kovar û kitaban roje bi roje tayêna zede bi kurdkî ra amane têrî û mi no ziwan başêr nas kerd.
Kurmancî ya kirmanckî?
Kurmanckî û kirmanckî pîya la kurmanckî tayêna vêşî bî. Nê serran de mi bi xo kî dest pêkerd, bi kirmanckî nuşt. Ma vajîme, Zilfi vajîyêne dengbêjede dêrsimij bî, mi bandê ey goş dayî, tayê lawikê dêrsimî sey tekstî nuştî û kovara Özgürlük Yolu de weşanayî. La sebebo hem arêkerdox Zilfî bî hem kî o Almanya de bî, dewlete besenêkerdêne ke no rîwal ra ceza bidone ci, mi nameye xo bin de nênuaşt, bi îmza “ZilfΔ weşanayî. Hende ke yêno ra mi vîrî, Roja Welat de kî yew-di nuşteyê mi, bi kirmancki ameyî weşanayêne.(3)
Oktobreya 1980yî de ez şîyane Almanya, mi uca kî kaleka kar û xebata xo ya bîne de, zede nêbo kî bi kirmanckî nuştiş devam kerd. Mavajîme, ma bi nameye “Dengê KOMKAR” rojnameyêda aşmane vetêne, na gazeta de kî mi bê kî bi îmza tekste krimanckî weşanayî. Nê îmzayanê mi ra yew kî “Aliqemer” bî. Bi kirmanckî xebata mi roj bi roj zede bîye û hetanî Vate amê.
Rayerê to û Vate senî pê ame?
Ma çend embazê ke paytextê Swedî Stockholm de bîme, têkilîya ma yewbîn de bîye. Mesela, Mehmet Selîm Uzun, Sait Aydoğmuş, Malmîsanij, Munzur Çem, Îhsan Espar, Haydar Diljen, Osman Aytar û tayê embazê bînî. Peynîye de seba rastnuştişê kirmanckî xo mîyan de sey kursî kombîyayîşî amade kerdî. Demê ra dime, ma qerarêde newe girewt. Ma va “Ma rê xebata standartkerdişî lazim a, ma ganî dest bi nê karî bikerîme”. Ma winî (henî) fikir kerd, çi ke bê standartbîyayîşî, raverşîyayîşê ziwanî zor bî. M ava “Rojê ke dewlete politikaya xo bibedelno, îmkan bido kirmanckî ke mekteban de bêro wendene; ganî derse goreyê çinayî bêro dayene, materyal goreyê kamcîn fekî bêro amadekerdene, kamcîn alfabe esas bêro girewtene? Her kes ke goreyê fekê dewa xo ya kî qeza xo binuşno, ziwan çitur beno ziwano milî? Şar şîîre, hîkaye, roman, meqale ûêb. nuşneno, eke ziwan standart nêbo, dîyarbekirij, sêwregij, çewligij, paloyij û dêrsimij ganî se yewbîn fehm bikerê û eseranê yewbîn biwanê ûêb.
Heto bîn ra ma nîyada ke ma parçeyêde eynî miletî bîme labelê hetê kulturî ra, hetê cuya sosyale ra yewbîn baş nas nêkerdêne. No het ra kêmîyê ma yê sexsî la naye ra vêşî kî komelkî est bî. Cîya-cîya herêman de lawikî, bere mîzahî, şanikî û xeylê çîyê bînî estbî, her kesî yê derûdora xo zanêne la mintiqayanê binan ra ya xebera xo çin bîye ya kî zanayîşê xo nêmcet bî. Hetê ûsul û toreyan rewşe eynî bîye. Mavajîme, prosedurê zewicî, kerwayênî (kewrayênî), bawerîya dînî û îbadet! Nê pêro bere miletî yê, parçeyêde xezna kulturê milletî yê. Labelê nînan ra tayê estbî ke xebera minziqayê, aya bîne ra çin bîye.
Tabi kultur vaje û ramevêre! Millet bi xo ke leşe ya kî beden o; kultur sînîr ê. Sînîrî ke nêbêne, leşe parçeyêde goşt û estikan ra zêde çîyê nîya. Goşto û estikê bêhîsî, merdeyî! Ti gere înan biseveknê ke millet cande bimano. Kamcîn het ra temaşe kena bike, merdim ancax bi ziwanêde standart mîynê xo de komînîkasyonêde başî nano ro û yewbîni fehm keno.
Demê ra têpîya, embazê ke welatanê binan der ê û ziwanî rê elaqedar ê, ma înan de qisey kerd. Mesela Berlin de Çeko Kocadag û Lerzan Jandil. Almanya, Fransa, Belçîka, Norveç û tayê welatanê binan de tayê embazê bînî. Bin a xebate ma seba stnadardkerdişî Stockholm de kombîyayîşo yewin virast. (4)
Ma gama verêne de nameyê ziwanî de formo standard çînit we/weçînit, persa alfabeyi ser o qisey kerd. Nameyê kî mîyanê şarî de vajînê ma înan ra “kirmanckî” sey formê standardî qebul kerd. Alfabe kî alfabeyo kurdkî yo ke Bedîrxanî amade kerdo, o esas girewt.
Yanî şima hêvîdar bî?
Bêguman! Bawerîya ma hem bi xo bîye hem kî bi miletî. Ma zanêne ke şar na xebate ra hes bikero û ci rê wayîr vejîyone.
Derheqê standardkerdişî de sewbîna wazena çi vajê?
Ziwan xezneyêda hîra ya. Çiqas ke termînolojî de standardîzasyon virazena viraze, lazim o ke ti fekê ke teverê formê standardî de manenê, varyantê ke nênê vatene; înan kî bîyarê pêser, bikerê arşiv. Ê pêro arşîv de bimanê ke ti ziwanê xo bizanê û bişinasnê.
Heto bîn ra ziwanê nê demî, ziwanê çapemenî yo, ziwanê radyo, televzîyon û înternetî yo; gere ti kî aye ra gore binge ronêne.
Noxtayêda bîne ya muhîme kî naya; tawo ke ma dest bi na xebate kerd, ziwanê ma, ziwanê dewe bî. Ti pê ziwanêde winasî, şîkîna cite bikerê, heywanan weyîye bikerê, dawet û şahîye bikerê hama ti pê ey nêşîkîna rojname vejê, kovare vejê, programanê televîzyonî amade bikerê. Bi kilmekîye, ti nêşîkîna nê ziwanî komînîkasyonê modernî bixebitnê. Aye ra termê ke ziwan de estê, ti înan gêna la ti gere termanê neweyan kî peyda bikerê. Termanê modernan se peyda kena? Lehçeyê kurdkî estê, ziwanê bînî estê, tayine înan ra gêna la tayê terman kî bo xo virazena. Tabî ezbere nê, goreyê strukturê û xeznaya ziwanî.
Ê baş o, kam nê karî bikero? Gere dezgeyê, înstîtusyonê ya kî grûbê bibîyêne, sereyê xo bidejnêne û dest bi xebate bikerdêne. “Grûba Xebate ya Vateyî” bin o töre peyda bîye.
Demê ra dime ma dî ke tena amadekerdiş û standardkerdiş bes nîyo, hewce yo ke xebata ke yêna kerdene şarî rê bêro pêşnîyazkerdene. Ma ra dî ke xeylê kesî estê ke wazenê binuşnê û biweşanê la îmkan nêvînenê, platformêde nuştişî çin o. Ma rê weşanê lazim bî. O taw ez Berlin de bîya, ke şaş nêno mi vîrî, no pêşnîyaz sivte embazanê nê bajarî ra ame. Kombîyayîşî kî no pêşnîyaz qebul kerd; Vate bi no weyde peyda bî.
Şima embazê Gruba Xebate ya Vateyî, ti bi xo zî tede, şima karanê zaf cîya-cîyayan kenê. Karê standartîzasyonî, hîkaye, roman, şîîre, weşangerî, karo folklorîk no durum hewcedarîye ra yo, yanî no heme bar ser şima do loma yankî şima nê durumî bi xo tercîh kenê?
Cuya merdimî de tayê çîyî estê merdim bi wastiş û heskerdişî keno. Tayê çîyî kî estê ke merdim hes mekero û mewazo kî keno, ganî bikero. Mesela eke mi xo mecbur his mekerdêne, mesulîyet vileyê merdimî ser o nêbîyêne, mi karo sîyasî tayêna kêmî kerdêne, verênîye dêne xebata ziwanî, xebata edebîyat û kulturî. Labelê winî nêbî çi ke miletê ma miletêde bindest bî, zulm û neheqîyê zaf girsî ci rê amênê kerdene ke mixabin ewro hîna kî na rewşe nêbedelîya. No rîwal ra, karo polîtîk seba ma muhîm bî û nêzdîyê 20 serre mi zaf aktîf kerd. Ez poşman nîya, bi xebata xo ya polîtîk kî serberz a.
Rojê amê mi karo polîtîk est dereceyê dîyine, wextê xo yo zede da karê ziwan û kulturî. Bi çekuyêda bîne mi karo sîyasî bine ra canêverda la kerd kêmî. Heto bîn ra kar û gureye mi bi çarçewa ziwan û kulturî sîndorkerde nîyo. Mîşal, ez bi tirkî û kirmanckî rew-rew meqalayan nuşnen.
Elewîtîye, babetê ke ez ser o întensîf gureyen, zaf wext dan ci înan ra yew a. Tarîxê elewîyan çik o, elewîtîye bawerîyêda senên a, na bawerîye de ziwan û kultur se ca gêno, îbadet se yêno kerdene ûêb. Neheqîya ke mensubanê na bawerîye rê yena kerdene, çitur derbaz bena ûsn.
Heto bîn ra ke ez na xebate bi kirmanckî (zazakî) binusnî bi desan kes ci ra îstîfade keno. Ke çî bi tirkî bêro nuştene, fikir reseno bi hezaran kesan. Çi ra? Hetê ra kesê ke kirmanckî zanenê, humara înan kêm a. Heto bîn ra şar bi ziwanê tirkî perewerde bîyo. Aye ra dormeye 1970-80yan de dezgeh û sazîyanê kurdan, xebata sîyasîye de tirkî esas girewt. Kurdkî (Vakur de kirmanckî û kirdaskî) ekserîya xebata ziwan û kulturî de ame xebitnayene.
Bi kilmîye; Komel û partîyanê kurdan ziwan îhmal kerd. Çi bîyêne bibîyêne, gani qiseykerdiş û nuştiş de zede ca bidene ziwanî û xo mîyan de o bikerdêne ziwano sereke.
To sohbet de va, eke îmkan bibayên mi waştêne karê edebî ser o bixebetîyê. Tabî no zaf karan de xebetîyayîş mavaje romannuştoxîya to ser de senî tesîr viraşt?
Verê veran ez naye vajîne; cîya-cîya babetan ser o gureyayîş hetê ra negatîf o. Merdim ke yew ra zîyade babeta ser o xebitîya, biwazo-mewazo, kar beno vila, taye hetan ra nêmcet maneno.
Mesela ez ke nika tercîh bikerî, zaf wazen ke tembur bimusî û bi kirmanckî lawik û beyîtan vajîne. Çunkî ez ci ra hes kena. Eke mi firset bidîyêne, bi ziwanê xo yê dayike tayêna zêde roman û hîkaye binuştêne, mi folklor û cuya miletê xo ra zede berî neqil bikerdêne, ez tayêna zêde bîyêne bextewar.
Nuştişê roman û hîkaye de sewbîna çîyê ke ti wazenî qal bikî estî?
Bêguman estê, hem kî kêm nîyê. Mesela roman û hîkayê min ê ke Dêrsim û dêrsmijan ser o yê; înan de sera heştay-neway qehremanî, bi nameyanê xo yê rastkênan ca gênê, mi kemî nameyî bedelnê/wurnê. Sebebo ke komel nê qehramananan nas keno, domanê xo, tornê xo estê; derheqê înan de tayê çîyan merdim nêşîkîno binuşno. Peymeyê huquqî û exlaq estê, ûsul û toreyî îzne nêdanê tayê çîyan. Mavajîme, mabênê cinîye û mêrdî de ya kî mabênê di yaran de heskerdiş û seksî ser o nuştiş asan nîyo, zahmet o. Tena derûdora famîlya qehramanan nê, komel kî beno nê çîyan red bikero. Merdim ganî rewşa komelî çiman ra dûrî mefîyo, ey rencîde mekero. To ke dîqet nêkerd, zahmet o ke xebata to bireso hedefê xo. Hetêde perse no yo. Het bîn ra ûsul û toreyî ganî zincire mebê, linganê merdimî gire medê. Mabênê her didiyan de hemsencîyêda başe gere bibo. Bêguman, nuştox ge-gane kî bi zanayîş wazeno ke komelî provoke bikero, mîyanê şarî de şok peyda bibo. Na nuqta de tercih ê to bi xo yo.
Ama eke firsat bibayên to waştên sê xo binusî?
Çiqas destebera mi ra ame, mi fantazî û rastîye kerdêne têmîyan.
Mesela sê nimûne, Seyît Riza heme hîkayeyanê ma de yêno îdealkerdene, Ma ke nê berheman de zaafê ey zî bidîyayên hîna balkêş nêbayên?
Kes perfekt nîyo, Sey Riza û kesê sey ey kî tede her kes şîkîno xeta bikero, yê her kesî beno ke kêmî û zaafê xo bibê. Ez bi xo, sey prensîbî nuştişê kêmîyan ra nêtersen. Zêde nêbê kî mi xebata xo de qalê kêmîyanê Sey Rizayî û kesanê sey ey kerdo. Nasê min ê ke Gülümse Ey Dersim wanenê, qebul kenê ke ziwanardişê kêmîyanê kurdan de ez cesur ane.
Na nuqta de çend huqtayê taybetî yê pêroyî estê ke merdim ganî qalê ci bikero:
Beno ke merdim rastîye ra dûrî bikuyo, krîtîkanê xo de şert û şurtan baş mevîno û xeyalî bifikirîyo. No sebeb ra hewce yo ke merdim tawo ke qalê hadîseyanê deme Sêx Seîd û Sey Rizayî keno, şertanê a roje bigêro verê çiman û xo ra biperso, vajo ke “Gelo ke ez bîyêne mi sekerdêne?” No yew.
Nuqta dîyine; ti demê ser o vindena hama nêşkîna ke her tim taybetîyan û problemanê ê demî her het ra bîyarê meydan. Hal û ûsulî ra gore, elemente ke lazim ê ti înan gêna, êyê ke lazim nîyê nêgêna, dana ra kenar. Kêmîyan ser o vindetiş kî wina yo.
Nuqta hîrêyine; ge-gane ti teref a ya kî het a. Vajîme ke ti neheqîyê ke miletî rê amê kerdene înan ser o vindena, xoverdayîşî ana ra ziwan. Halêde winasî de kî ganî merdim dîqet bikero. No hal de merdim ganî esasî ser o vindone, bi detayan esasî mexenekno. Merdim ke tek û tek daran ser o zaf vindet, beno ke birrî/daristanî mevîno. Xebata mi de tayê çîyê winasî (Henênî) este. Sebebo ke mi nêwasto ke teferuat esasî roqilotno, mi tayê çîyî dê ra kişte, nênuştê ya kî kilm nuştê.
Yê her romannuştoxî dîyayîşêde xo esto, çarçewayêda xo esta, stîlêde xo esto. No ferq hem kamîye û psîkolojîyê merdimi ra girêdayî yo hem kî şertanê komelkî ra. Romannuştoxo amerîkanij bi rehetîye şîkîno goreyê fantazîyanê xo, xo rê temayan peyda bikero. Mavajîme, şîkîno, feza de xo rê cîhanê ya kî cîhanan virazo û derheqê cuya înan têpîya goreyê fantazîyanê xo binuşno. Labelê seba kurdan na çarçewa zaf mantiqî nîya, luks a. Çi ke probleme ma estê, ma nêşîkîme pîstîya xo biçarnîme ra teng û zahmetîyanê komelkî, pê nê fantazîyan xo bixercelnîme. Ma ke wina (nîya) kerd, ma komelê xo ra dûrî kuwme. Lingê ma ganî herdê me ser o bê.
Çike cuyê ma de zî sîyaset… Romanê ma de zî siyaset zaf o?
Ya, edebîyatê kurdan de sîyaset cayêde giran gêno. Çike ma mîyanê cengî der ime; cengê kulturî, cengê ziwanî, cengo polîtîk û cengê çekdarîye. Ma azad nîyîme. No rîwal ra ti biwazê-mewazê; roman, hîkaye û şîîra ma de hendê tebîet, eşq û romantîzmî, hata înan ra zêde polîtîka ca gêna. Xebata mi de kî esta, ê nuştoxanê binan de kî. Halêde rind nêbokî rastîya ma wa.
Ekmeği de Yaktılar! Se bî ke to o nuşt?
Ti kî zanena dormeyê 1990yî seba bakûrê Kurdîstanî demêde zaf xirav bî. Dewleta tirkî, hemberê Kurdan zulm û neheqîyêda bêsîndore ramitêne. Dîyarbekîr, bîbî merkeze xoverdayîşê neteweyî. Mi çitur ke xo Dêrsimî rê deyndar his kerd û Gülümse Ey Dersim nuşt, Mi Dîyarbekîrî rê kî winî xo deyndar dî û “Ekmegi de Yaktılar,” nuşt. Sey Gülümse Ey Dersimî, Ekmeği de Yaktılar kî rastîye ser o amo ronayene, yanî fantazî nîyo. Bêguman tede fantazî esto, roman bê fantazî nêbeno labelê no fantazî bi xo kî girêdayîyê çarçewa rastîye yo,
Ez wazena biney ser romanê to Gula Çemê Pêrre ser o vinderê. To gama ke no roman nuşt, to xebatêka senî kerd? To roman çiqas wext de nuşt?
Ez Gêxî ra ya. Sey seranserê Çewlîgî Gêxî de k1i, dormeyê 1990yî de cengê PKK û dewlete her çî têser û têbin kerd. Dewlete dewî vêşnayî, kerdî veng/tal û şar ruşna surgin. Tabî no problemêde zaf girs bî, cuya şarî ser o tesîrê xo zaf xirav peyda kerd. Mi xo deyndar his kerd ke ez herêma xo ser o binusnî. Teng û zahmetê ke înan dîyê, derd û kulê înan ê ke jan dêne ganî binusîyêne. Naye ra muhîmêr kî xoverdayîş û çokronênayîşê înan gere biamêne nîşandayene. No hîs û wastiş bî sebeb ke “Gula Çemê Pêre” peyda bîye. Mabênê Gêxî û Erzurumî Koyê Şeytanî vajînê silsila koyan esta, mi bi heyatê kenekêda azebe û keyeyê aye, hîkaya şarê derûdora nê koyan nuşte.
To roman wendo. Dormeyê 1990yî de, na mintiqa de kî şertê cuyayîş darînê we û famîlya Gulcane mecbur manena bar kena şona Îstanbul. Ê, sertanê zaf zoran de heyatê xo ramenê. Keye çin o, kar çin o, pere çin o. Domanî nêşîkînê şêrê dibistane ûêb. Gulcana ke kêna azeb a, wazena ke bixebitîyo û hetkarîya ma û pîyê xo bikero. Nê qerarî ra dime ero kar gêrena û no gêrayîş, seba aye beno destpêkê hêyatêde neweyî. Teng û zahmetîyê nê heyatî wazenê aye bixeneknê la mezg û hîsê aye duşte de vejînê, nêwazena vîbdî bo û xo ver dana.
Roman na qewxa ser o yo. Dewêda Gêxî de dest pê keno, Îstanbul de devam keno.
Peynîyê romanî mi rê…
Roman se qedîno, qalê aye meke. Kopya mede wendoxan.
To no roman çiqas wext de nuşt?
Mi çiqas wext de nuşt, vatiş zahmet o. Çi ke tawo ke mi nuşt, kare mi tena o nêbî. Mi eynî dem de meqaleyî nuştêne, seba amadekerdişî tayê kitabanê binan materyal dene arê, rêz kerdêne û nuştêne û tayê çîyê bînî. Nê şertan de amadekerdişê Gula Cehmê Pêre, nêzdîyê 3 de serrî bî temam.
Ti romannuştoxanê zazakî teqîb kenê?
Serrê-di serrî yo mi de problemêde weşîye esto, faalîyetanê sosyalan ra xeylê dûrî kewtane. No yew. Heto bîn ra, sereye mi de projeye mi estê, ez wazen înan temam bikerî. Semedo ke seba serberdişê nê projeyan wext lazim o, întensîf gurênayîş lazim o, biwazê mewazê hetê wendişî ra kêmîye peyda bena. Sebebêde bîn kî welat de nêbîyayîşê min o. Cuya mi Almanya de derbaz bena û teqîbkerdişê wesahanan seba mi û kesanê sey mi qolay nîyo.
Ya da mavaje ê roman nuştoxê ke ti ecêbnenê kam ê? Denizî raya verên roman nuşt dima, xora edebîyatê ma de roman zaf nîyê.
Ya, bi kirmanckî romano verêno ke m abi xo nuşto yê Denîzî yo: Soro.
Seke persa xo de ti kî vana, hûmara romannuştox û romananê ma zêde nîya ke merdim ser o analîzanê hîrayan virazo, romanan têversano û detayan ser o qisey bikero. Tawo ke merdim wazeno qalê romanê ya kî romannuştoxê bikero, verê veran vano “Başo ke esto/esta, ma ke no/na kî çin bîyêne! No sebeb ra, kare Denîzî karêde zaf hêca yo, pîroz o. La o yo ke qal amo ra, ez wazen goreyê dîyayîşê xo di kêmîyanê nê omanî bîyarî ra ziwan. Bi qenaatê mi Denîzî Soroyî de tene lerze kerda. No sebeb ra kî têkstan de dubareyî estê. Kêmîya bîne, standardê Grûba ma ke bide ra hetê; roman bi fekê Gimgimî hata tayê hetan ra fekê xormeçikan (5) nusî yo ke no kî normal o. Labelê nuştoxî antişê karan da tayê halî bi fekê başûrî nuştê, nê halî kî vîçê têmîyankewtiş peyda kerdo, wendiş kerdo zor.
Kez ez bisanî têver; ez kitabê Denîzî “Hîkayayê Koyê Bîngolî” Soroyî ra tercih ken. Çi ke nê hîkayeyî folklorik ê, nêzdîyê miletî yê, germ ê û cuya şarî nîşan danê. La Soro winî nîyo. Ey de azadîyewaştiş û xoverdayîş esto la heto folklorîk ra tamê Hîkayeyê Koyê Bîngolî nêdano.
Pekî, roman nuştoxanê dinya ra kamî to ser de tesîr viraşto, ti kamî ecêbnenê?
Na perse persêda rind a, ca der a. Mavajîme, têsîrê romanê John Steinbeckî “Gazap Üzümlerî” mi ser o zaf o. Ez ke nê kitabî 10 reyî biwanî ci ra mird nêben. Mi hîç eserêde edebî de hendê Don Kîşotî tam û lezeto edebî nêdîyo. Merdim ke her serre reye biwano ci ra mird nêbeno. Ez “Sefiller”ê Victor Hugoyî ra feqîrîye û xoverdayîşê sere cadeyan musa. Mi kitabê Larry Collins û Dominique Lapierre “Yasımı Tutacaksın” de faşîzm û xoverdayîş nas kerd. Nê kitabî tena Îspanya û Madrîd nê, Dêrsim û Dereyê Laçî kî ard verê çimanê mi. Tolstoy romanê xo “Diriliş”de, bêedaletî xerepîyayîşê sîstemê edaletî se zerar dano merdimi, ey nîşan dano. Kişta naye de, nerdim heskerdiş û sedaqatî tede vîneno. Kitabê Dean Brownî “Kalbimi Vatanıma Gömün” de ti vana ke hîkaya kurdan nusîya. Romanê Mihail Şolohovî „Ve Durgun Akardı Don“, destanê yo: destanê cengî, destanê şorişî û têser û têbin bîyayîşî yo. Hîkayeyê Samedî Behrengî (îranij) mi rê sey vengê awe, sey lawika bilbilî têsîr danê ruhê merdimî. Kitabê Erebê Şemoyî “Şîvanê Kurd” û “Kela Dimdimê” 2 eserê mutevazî yê la înan bala mi vêşî ante tarîx û xoverdayîşê kurdan ser. Hîna ke mi nêqedeno, wazen qalê Yaşar Kemalî kî bikerî, têsîrê kitaban ey kî mi ser o esto. Bi taybetî kî tesvîrkerdiş de.
Nika, to bi xo zî va, nuştoxanê neweyan ma Vate de vînenê, Weşanxaneyê Roşna de Kovara Şewçila de ma nê nuştoxanê neweyan vînenê, pêşnîyazê to nê nuştoxan neweyan rê çi yo, yanî eke biwazê hîkaye binusê, roman binusê, şîîre binusê?
Bi qenaatê mi muştişê romanî de hiskerdiş zaf muhîm û o. Ti ganî bi zerrî ra biwazê. Ti gere xo winî (henî) bide ra ci ke ti û qehrmanî bibêyew ruh û yew beden, persa ke ti nuşnena kî bibo parçeyêde leşe û hisanê to. Şîîr, hîkaye û roman de, no taybetîyêde zaf muhîm o. Nuqta dîyine bîyayîşê babet yo. Babete kî ya hadîseyêda rast a la nuştox aye formê romanî de neqil keno. Ya kî raste nê, fantasî ya; Nuştox sereye xo de sey senaryoyî virazeno û peye cu nuşneno. Ya kî rastîye û fantazî kuwnê têmîyan. Nuqta hîreyîne konsantrebîyayîş o. Keso ke romanî nuşneno, ganî întensîf bixebîtîyo, cihqas ke destebere ra ame, xo kar û meşxulîyetanê binan ra dûrî bigêro. Nuqta çarine kî ganî sirê nuştişî de roman û hîkayeyan biwano. Têsirê wendişî sey awdayîşê darê yo; merdimî keno cande, hêze dano. Nuqata pancine, merdim ganî cuya xo monotonênî ra vejo, keye ra bikuyo dûrî, vuriyayîşan peyda bikero. Nuqtaya şeşîne bi xo bawerbîyayîş o. Merdim ganî karî sivik mevîno, “Ez çi binusnî yêno qebulkerdene” mevajo, bivîno labelê teslîmê teng û zahmetîyan mebo. Nuqataya tewr peyêna ke ez wazen vajîne kî azadîye ya. Nuştiş de çiqas ke destebere ra yêna merdim ganî azad bo; azad bifikirîyo, azad binuso. Mezgê merdimi ke zincîran ra girêdaye bo, merdim nêşîkîno binusno.
Bi nuqta peyêne, nuştiş de nuqtaya tewr zor a. Qey?
Ma vajime kênekê û xortê yewbîn ra hes kenê. Romannuştox ganî nê heskerdişî, goreyê ûsulanê “şorişgêrîye” nê, goreyê halê tebîyî bido. Di kesî tawo ke yewbîn ra hes kene, yewbîn de nîyadayîşê înan, qiseykerdişê înan, destbidest gêrayîşê înan, yewbînî mackerdişê înan, pêro halêde normal de binusîyê. Wina bo ke wendox/e, tawo ke roman ya kî hîkaye wende, tede xo bivîno. Bêguman, hiç xebatê bêpeyme kî nêbena. Merdim ganî azad binuso la ganî rewşa komelî, ûsul û toreyanê şarî kî çiman dûrî mefîyo. Bi çekuyêda bîne bi taybetî kî komelê ke têsîrê ûsul û toreyanê verênan ser zêde yo, xitabêînankerdiş qet qolay nîyo. Winî (henî) beno ke nuştox/nuştoxe gegane xo sey cambazê sere layî hîs keno/kena.
Hetê ra roşnvîr û entellektuelî bi qelema xo, wazenê cuya komelî de vurîyaîş û raverşîyayîşî peyda bikerê.
To bi xo bersive da zaf persanê mi la ez wazena rayna bipersê, hîkayeyê ma de, ma nê serranê peyênan de, ma vengê cinîyan hesnenê. Sewo ket o zî va Nadîre Guntaş, Bedrîye Topaç, Şeyda Asmîn, Burçîn Bor, ti nê vengî senî vînenê?
Ez pê xebata nê xaniman zaf keyfes û bextewar ane. Ez zaf bi keyf înan wanen. Destê û paye înan derd mevînê.
Projeyê toyê neweyî estê?
M.Ç. Verê veran ez wazena vîrameyîşanê xo binusnî. No dem de seba mi xebata tewr muhîme na ya. Heto bîn ra ez tena nuştoxê kitaban nîyana, rojnamegerîya mi kî esta û hetanî ewro bi tirkî kirmanckî mi xeylê meqaleyî nuştê. Kesê ke mi nas kene zanenê; karakterê polemîkî de kî nuşteyê mi estê. Armancê mi o yo ke nînan cîya-cîya sey kitabî bidî çapkerdene. Ferhengê mi (kirmanckî-tirkî) 1994 de vejîya. Eke îmkan bivînî, wazen newe ra ey ser o bigureyî û bidî çapkerdene. Sey ziwan û kulturî, elewîyênî ser o ki kar û gureye mi devam keno.
Nika to gore rewşê kirmanckî senî yo?
Hetê ra baş nîyo çi ke asîmîlasyon zaf raver şîyo, ziwanê ma kewto merhela merdişî. Kirmanckî fekê şimşêrî ser o yo. Xora milet kî ci rê zaf elaqadar nîyo. Xobixoasimilekerdiş (otoasimilasyon) esto. Merdim ke no het ra perse ser o fikirîno, morale xo beno virav, beno pesîmîst. Heto bîn ra îmkanê ma ewro vizêrî ra zêde yê. Bi taybeti kî nê serranê peyênan de mîyanê ciwanan de pêla elqadarîye game bi game bena berz. Weşangerîye de rewşa ma her roj ravêr şona. Kirmanckî televîzyonan da tayêna vêşî ca gêno. Xebata kirmanckîya ke unîversîteyan yêna ramitene zaf muhîm a. Mesela Unîversîta Artukluyî no derheq de xeylê mesafe girewto, xebata hecaye kerda. Mi Vate de wend, Bongilan de xeylê şagirtê mektebe verênî dersa kirmanckî gênê.Sewregi de ravêrşîyayîşêde balkês esto. Ti kî zana, komela ke nameye xo “Kozik”î kombîyayîşêde Grûba ma organize kerd.
Seba zazakî xeyalê to çi yo?
Xeyalê mi! Kirmanckî bibo ziwanê perwerdeyî, her hetê heyatî de bibo ziwano rojane. Ez wazen, domanê ma kolanan de bi ziwanê dayîke kay bikerê. Sohbetê înan, huyayîş û bermayîşê înan bi kirmanckî bo. Şar bi kirmanckî yarenîye bikero, bi kirmanckî kilaman vajo, biwano, binuşno. Dawetî, roşan û îbadet bi kirmnckî bo. Nameyê dukanan, levhayê trafîkî bi kirmanckî bêrê nuştene, anonsê teyare û otobusan bi kirmanckî bêrê kerdene, çarşî-bazar de kirmanckî bêro qiseykerdene. Kurdî ziwnananê pêşeyan wa bizanê, ayê rê îtîrazê mi çin o. Hem kî çiqas ke destebere ra yêno, hende baş bizanê labelê komelê ma de heyat bi kirmanckî bêro ramitene.
Spas, keye awan bo. Çîyok peyen esto ti vajê?
To rê zaf sipas ken, berxudar û weşûwar be.

Cêrnotî:
1) Kê, keye
2) “tirş”
3) Mavajîme hûmra 11ine de bi namyê “Şerê ke Werte Bra û Waude E Biqedenîme, Neqên û Zalimên ra Dust Dest Pê Kême” yê min o. Tîya de “Bra û Waude e” şaşiya redaktekerdişî ya, goreyê kirmanckîya min a roje rastê xo “Bra û Wau derê” bî.
4) Kombîyayîşo yewin 2-4ê tebaxe 1996 de, ede Stockholm de ame amadekerdene.
5) Nameyê eşîrê.
(No roportaj Vate humare 39 de vejîyo)